معلم: تعلیم و تربیت بسیار سرراست‌تر و ساده‌تر از آن تصویر تودرتویی است که شما فیلسوفان تعلیم و تربیت، رنج ترسیم آن را بر خود هموار می‌کنید. به راستی چرا باید آب صافی که من، خود و شاگردانم را در آن به وضوح می‌بینم، با تقلای هستی‌شناختی یا معرفت‌شناختی شما گِل‌آلود بشود؟

فیلسوف تعلیم و تربیت: اندک تأملی در این تصویر صاف و ساده، آشکار می‌سازد که چه مفروضات درشت و پیچیده‌ای در پس آن لانه کرده‌اند.

معلم: مگر تعلیم و تربیت چیست جز این‌که معلمی می‌خواهد مطالبی را به دانش‌آموزان بیاموزد و سپس برای اطمینان از این‌که آموخته است یا نه، از او سؤال‌هایی را در مقام ارزش‌یابی بپرسد؟ آیا برای خوردن چنین لقمه‌ی کوچکی، باید پای لرزه‌های هستی‌شناختی، انسان‌شناختی، معرفت‌شناختی، ارزش‌شناختی و بافته‌های فیلسوفانه‌ای از این دست نشست؟

فیلسوف تعلیم و تربیت: آری گاه لقمه‌ای کوچک، و حتی قطره‌ی آبی که در گذر مناسب خود نمی‌رود، می‌تواند تنی را به لرزه‌ی پیاپی بیفکند و بسا که جانی را بستاند. در هر اقدام ساده‌ی تو به‌عنوان یک معلم، لایه‌های نامحسوسی، از پیش جا خوش کرده‌اند چنان‌که از هر لایه‌ای فیلسوفی می‌تواند سر برآورد و سخنی با تو بازگوید.

معلم: چرا مسئله را پیچیده می‌کنی! من معلمم، می‌روم سر کلاس و درس گفتن را آغاز می‌کنم، به همین سادگی.

فیلسوف تعلیم و تربیت: اما تو در همین قدم اول، سقراط را رودرروی خود خواهی دید؛ زیرا باید مشخص کنی که چرا درس را با گفتن آغاز می‌کنی و نه با پرسیدن. کمی آن طرف‌تر، دیویی را ملاقات خواهی کرد؛ زیرا باید او را هم قانع کنی که چرا درس را با گفتن آغاز می‌کنی و نه با مسئله. هر یک از این مواضع، پیش‌فرض‌های خاص خود را دارند و چنین نیست که «گفتن»، خودِ تعلیم و تربیت باشد، بی‌هیچ پیش‌فرضی.

معلم: اما تدریس همین است که من درس بدهم، مگر چاره‌ی دیگری هم هست؟

فیلسوف تعلیم و تربیت:اگر بگویی که تدریس همین است، آن‌گاه شبح فیلسوفان تحلیلی را در برابر خود خواهی داشت زیرا این‌که می‌گویی تدریس همین است که با گفتن آغاز می‌کنیم، این تنها یکی از چند معنایی است که تدریس دارد و نه آن‌که این معنای «خودِ» تدریس باشد، بی‌هیچ تحلیلی.

 معلم: مگر معلمان دیگر همین کار را نمی‌کنند؟

فیلسوف تعلیم و تربیت: اگر این سؤال را بپرسی، آن‌گاه سروکله‌ی فوکو پیدا خواهد شد که می‌گوید: «تو می‌دانی که بهنجار کردن (‌normalization) چیست؟» می‌بینی که همین اقدام اول تو که می‌خواهی مانند معلمان دیگر، درس خودت را بدهی، لایه زیرینی دارد که جریان بهنجار کردن افراد است و تو داری چنین کاری را انجام می‌دهی. اکنون خواهی دید که تصور اول تو تا چه حد سست بوده که فکر می‌کردی صاف و ساده با خودِ تعلیم و تربیت سروکار داری، بی‌هیچ چارچوبی.

معلم: مگر می‌توان چارچوب نداشت؟

 فیلسوف تعلیم و تربیت: خوب می‌بینم که سؤال تو شکل فلسفی پیدا کرده است. این‌بار با دریدا روبه‌رو خواهی شد. او به تو خواهد گفت: «نه، نمی‌توان چارچوب نداشت، اما می‌توان هر چارچوبی را ساخت‌زدایی کرد؛ زیرا هر چارچوبی به نحوی چیزی را به پیرامون می‌افکند و چیز دیگری را در کانون قرار می‌دهد.» به این ترتیب، می‌بینی که نمی‌توانی چارچوبی را که در آن قرارداری، ظرف واقعی تعلیم و تربیت بدانی، بدون فکر کردن به هیچ بدیلی.

معلم: من چگونه می‌توانم به چارچوب جایگزینی فکر کنم؟ من خودم روزی شاگرد معلمی بوده‌ام که همین کارها را می‌کرده است.

فیلسوف تعلیم و تربیت: اکنون نوبت رویارویی تو با فیلسوفان انتقادی است. آن‌ها به تو خواهند گفت که کار معلم تنها این نیست که در چرخه‌ی ثابتی بگردد و به بازتولید آن‌چه از پیش بوده بپردازد، بی‌هیچ نقد و نظری.

معلم: تو را به خدا بس کن! با این همه فیلسوف که من سرگیجه می‌گیرم، پس کی باید درس را آغاز کنم؟

فیلسوف تعلیم و تربیت: نه لازم نیست سرگیجه بگیری، تو می‌توانی درس مورد نظرت را آغاز کنی، اما می‌بینی که نمی‌توانی آن را خودِ تعلیم و تربیت بدانی، بی‌هیچ واسطه‌ای و بی‌هیچ نیازی به اندیشیدن.

معلم: بالاخره از نظر شما من مجاز هستم به‌عنوان معلم تدریسم را شروع کنم؟

فیلسوف تعلیم و تربیت: بله البته، تو باید به‌عنوان معلم به کار خود برسی، اما نه صاف و سرراست و بی‌هیچ تشویشی.

«برگرفته از کتاب گفت و گوی معلم و فیلسوف نوشته دکتر خسرو باقری»

 

پورخلیلی.کارشناس فرهنگی

يكي از عوامل بسيار مهم در پيشرفت تحصيلي طلاب جوان، داشتن علاقه و انگيزه برای ادامه‌ی تحصیل و پیشبرد هدف طلبگی است. اگر فرد علاقه و انگیزه کافی داشته باشد هر روز قدم‌های مصمم‌تری را برای رسیدن به اهداف عالی خود برخواهد داشت.

نکاتی که در اینجا حائز اهمیت است این می‌باشد که انگیزه و محرک رفتار انسان چیست؟ منشأ و علل به وجودآورنده انگیزه‌ها کدامند؟

برای آشنایی با علل به وجودآورنده انگیزه لازم است تعریفی دقیق از انگیزه داشته باشیم. انگيزه؛ همان حالات دروني فرد است كه موجب تقويت و تداوم رفتار تا رسيدن به هدف مي‌شود. انگيزه، امري است كه به رفتار انسان هم جهت و هم شدت مي‌بخشد. حوزه‌هايی چون علایق، نیازها، رغبت‌ها و حتی حیطه شناختي و رفتاری در تعامل با بعد انگيزشي انسان هستند.

نکاتی در مورد انگيزه:

1. انگيزه‌ها در سطوح و مراتب مختلف در يكديگر اثرگذار هستند؛ به گونه‌اي كه حتي انگيزه‌اي مي‌تواند انگيزه ديگر را دچار ضعف نموده و يا آن را از ميان بردارد و يا انگيزه ديگري را از اساس ايجاد و يا تقويت نمايد.

2. انگيزه‌هاي مثبت (تعيين جوايز، تقدير و…) موجب تسريع پاسخ‌هاي مطلوب مي‌شود، در حالي كه انگيزش‌هاي منفي (ترس از تنبيه، توبيخ و…) معمولاً يادگيري را كند و يا به تعويق مي‌اندازد.

 3. انگيزه‌هاي دروني در شكل‌گيري رفتارهاي متعالي و شكوفا ساختن استعدادهاي آدمي، نقشي شاخص‌تر نسبت به انگيزه‌هاي بيروني دارند.

مولفه هاي ايجاد يا تقويت انگيزه تحصيلي در طلاب

مولفه‌های ایجاد یا تقویت انگیزه تحصیلی به دو دسته عوامل درونی و برونی تقسیم می‌شوند.

* عوامل دروني در تقويت انگيزه

1. ایمان به خدا و ارتباطات معنوی مانند دعا، استغفار، توسل و صدقه و… و درخواست طراوت روحی از خدای متعال.

2. درونیات و نگرش‌های فرد

مهم‌ترين عوامل شكل‌گيري و تقويت انگيزه‌ها را در درون فرد بايد جستجو كرد و بيشترين سهم در اين خصوص را بايد منحصر در اراده خود فرد دانست كه برآمده از شناخت‌ها و نگرش‌هاي او مي‌باشد. اين كه فرد چه اندازه راجع به يك موضوعي شناخت و بينش دارد در شكل‌گيري نوع رفتار او در مواجهه با آن اثرگذار خواهد بود. از اين رو هر اندازه بتوان شناخت و بينش افراد را در خصوص فوايد و آثار علم‌آموزي به خوبي تبيين نمود و رابطه آن را با نيازهاي ملموس فرد، روشن كرد در واقع به افزايش انگيزه افراد در حركت بيشتر به سمت كسب علم و دانش كمك كرده‌ايم.

در مواردي، برخي از افرادي كه ابتدا با انگيزه خوبي وارد عرصه تحصيل در علوم ديني مي‌شوند و پس از مدتي دچار ضعف انگيزه مي‌شوند، در حقيقت به دام خطاهاي شناختي و نگرشي متعددي گرفتار شده‌اند كه خود از آن كاملا بي‌خبرند . برخي از اين خطاهاي شناختي عبارتند از:

 - نيل به اهداف متعالي علمي در حوزه مخصوص افرادي خاص با ويژگي‌هاي منحصر به فرد (هوش سرشار، نبوغ) است.

- من لياقت و توان رسيدن به مدارج بالاي علمي را در حوزه ندارم.

- علومي را كه من در حال تحصيل و كسب آن هستم هيچ يك از نيازها و مشكلات مادي مرا برطرف نمي‌سازد.

- من براي خودسازي به حوزه آمده‌ام و اين دروس (صرف، نحو، منطق، اصول و …) ارتباطي با هدف من ندارند.

- اين علوم هيچ ارتباطي با مسايل جامعه ندارد و خواندن آن دردي را از مردم درمان نمي‌كند.

- اگر قرار است عاقبت من هم مثل كساني باشم كه در اين مسير دچار خطاهاي بزرگي شده‌اند؛ پس ادامه اين راه چه فايده‌اي دارد؟

ـ فضای درسی موجب شده که از تهذیب اخلاق دور شوم و تنها به دنبال نمره باشم.

ـ حجم بالای دروس، مانع از فعالیت‌های فوق‌العاده می‌شود.

و خطاها و ترديدهاي ديگري از اين قبيل كه در مواردي عامل پنهان و يا آشكار در ضعف و از بين رفتن انگيزه تحصيلي و ادامه مسير طلبگي افراد است و بايد از سوي اساتيد، مشاوران و دلسوزان مسايل تربيتي و تحصيلي طلاب به دقت مورد توجه و اهتمام قرار گيرند؛ با استدلال و بياني شيوا پاسخ داده شوند تا طلاب جوان از اين باورهاي اشتباه رهايي يابند.

3.تقويت اعتماد به نفس و نهراسیدن:

اين مفهوم به اين معناست كه فرد درك صحيحي از توانمندي‌هاي خود داشته باشد و نسبت به كفايت و كارآمدي خود اعتماد و باور داشته باشد. اعتماد به نفس ماهيتي ايجابي دارد و فرد را به انجام كارهاي بزرگ و مطلوب و توانايي روبه رو شدن با مشكلات ترغيب و انگيزه او را تقويت مي‌كند. در كنار اين واژه، مفهوم ديگري نيز وجود دارد كه با اعتماد به نفس قرابت معنايي و رابطه مستقيم دارد و آن، مفهوم نهراسیدن و عزت نفس است كه در حقيقت ارزيابي فرد از خودپنداره خويش بر اساس ارزش كلي آن و به عبارتي ديگر بيانگر ميزان ارزشي است كه فرد براي خود قايل است. عزت نفس از آنجا كه فرد را از انجام امور نامطلوب باز مي‌دارد ماهيتي بازدارنده و سلبي دارد. اگر تلاش جوينده علم با ترديد و احساس ناتواني و ترس همراه باشد، ضريب موفقيت او به حد قابل توجهي كاهش خواهد يافت.

بالارفتن اعتماد به نفس، ‌محصول پذيرش خود و باور به توانايي‌هاي خود فرد يا به عبارتي همان عزت نفس است. هر اندازه اعتماد به نفس افراد تقويت گردد نياز به محرك‌ها و مشوق‌هاي بيروني براي حركت در مسير اهداف كاهش مي‌يابد و فرد به موانع بيروني كمتر اهميت مي‌دهد.

اگر فرد طي سال‌هاي تحصيل همواره تجارب موفقيت‌‌آميزي كسب كند به تدريج بر علاقه او نسبت به يادگيري دروس مختلف افزوده شده و در نتيجه خودپنداره مثبتي در وي شكل مي گيرد. اما اگر تجارب تحصيلي غالبا شكست‌‌آميز باشند، كم كم بي‌علاقگي نسبت به درس‌ها در او ايجاد مي‌شود و سرانجام ممكن است به مفهومي منفي از خود و توانائي‌هاي خود برسد. اين مساله به خصوص در سال‌هاي آغازين تحصيل در حوزه اهميت و حساسيت ويژه‌اي پيدا مي‌كند؛ چرا كه بايد سعي كنيم اولين تجربه‌هاي علمي و آموزشي طلبه‌ها براي آنها جالب و همراه با موفقيت باشد، احساس موفقيت اوليه اعتماد به نفس آنها را افزايش مي‌دهد. در حقيقت گام اول در برخورد با اين افراد چشاندن طعم موفقيت به آنها و درهم شكستن تصور منفي آنها در مورد دستيابي به موفقيت است. در اين صورت است كه «موفقيت»، «موفقيت» مي‌آورد. از آنجايي كه انسان آمادگي دارد تا فعاليت‌ها و تصوراتش را تعميم دهد، موفقيت در يك درس منجر به موفقيت در دروس ديگر مي‌شود و اين موضوع در مورد دروس اصلي مهم‌تر است. در واقع، ضعف درسي در اين دروس منجر به بي‌علاقگي به تحصيل و حتي ترك تحصيل مي‌شود. به همين علت به اساتيد توصيه مي‌شود، شرايط آموزشي،  امتحاني، فضاي كلاس و… را مطلوب نمايند. 

4. سلامت روحي و جسمي:

هر اندازه كه فرد از سلامت و بهداشت روان بيشتري برخوردار باشد، زمينه بهتري براي حركت به سمت پيشرفت در خود احساس خواهد كرد. اختلالاتي مانند افسردگي، اضطراب و استرس، وسواس و… موانعي جدي براي ايجاد و رشد انگيزه تحصيلي به شمار مي‌آيند و فرد را از حركت در مسير مطلوب و تحقق اهداف بازخواهد داشت. از سوي ديگر جسم نيز، مركب روح و ابزاري در دست انسان است تا بتواند با كمك آن به اهداف متعالي خود برسد. در مسير علم‌آموزي نيز اين ابزار ارزش و اهميت فراوان دارد برخي از افراد به گمان اين كه تلاش فكري و ذهني مي‌كنند و اين فعاليت، نياز چنداني به اعضا و جوارح ندارد، به سلامت و مراقبت از جسم خود بهاي چندان نمي‌دهند و حتي در مواردي به بهانه رياضت و مجاهدت نفساني، نيازمندي‌هاي اوليه آن را ناديده مي‌گيرند. همين مساله موجب آن مي‌گردد كه جسم آنها ضعيف، رنجور و دستخوش ناملايمات و بيماري‌هاي گوناگون شده و آنها را از ادامه مسير باز دارد؛ وقتي كه طلبه‌اي با انگيزه و اشتياق بالايي وارد عرصه علم‌آموزي شد اما درنتيجه عدم توجه به سلامت و تقويت جسمي خود، مشغول جبران خسارت‌هاي وارده از اين ناحيه گرديد، به يك باره دچار عقب ماندگي، افت درسي و تجربه شكست‌هاي تحصيلي مي‌گردد و همين امر موجب تضعيف انگيزه‌هاي او خواهد شد.

5. توانايي مديريت و اولويت‌بندي نيازها:

انسان در طول حيات خود با نيازهای متعددي مواجه مي‌شود و همين امر اختيار و آزادي او را به سمت انتخاب و گزينش هدايت كرده و اساس حركت او به سمت كمال و تعالي را شكل مي‌دهد. در بررسي نيازهاي دروني بايد ديد هر كدام چه درصدي از انديشه فرد را به خود اختصاص داده و چه ميزان دغدغه در او ايجاد كرده است. اگر نتواند بين نيازها توازن لازم را برقرار نمايد و زمان پاسخگويي به هر كدام را مديريت كند، بعد از مدتي بسياري از توانايي‌ها و انرژي خود را هدر رفته خواهد ديد و در نتيجه دچار افت شديد انگيزه براي ادامه تحصيل و كسب موفقيت در اين عرصه خواهد شد.

* عوامل بيروني در تقويت انگيزه

الف) خانواده

خانواده نخستين نهاد شكل‌گيري شخصيت فرد است. الگوهاي رفتاري و سبك فرزندپروري والدين مي‌تواند از همان ابتدا در ايجاد انگيزه پيشرفت سهم زیادی را داشته باشد. گاهي يک حرف مي‌تواند سرنوشت طلبه را عوض کند و سبب دلسردي او از ادامه جدي تحصيلات شود و برعكس گاهي نيز اتفاق مي‌افتد كه توجهات و تشويق‌هاي اعضاي خانواده و همراهي و كمك آنها براي برطرف شدن موانع و مشكلات، بالاترين انگيزه‌ها را در افراد براي نيل به موفقيت‌هاي علمي موجب مي‌گردد.

 ب) استاد

1- برخوردار از انگيزه و روحيه بالاي علمي: یکی از مسایلی که گاهي مورد غفلت قرار مي‌گيرد، رابط بین انگیزه استاد و انگیزه طلبه است. استادي كه خود انگيزه چنداني براي كسب علم ندارد و از نگاه ديگران فرد موفقي از نظر علمي ارزيابي نمي‌گردد، نه تنها نمي‌تواند انگيزه افراد را بالا ببرد بلكه چه بسا خود از عوامل آسيب زننده به انگيزه افراد باشد.  

2- قبل از شروع درس بايد هدف از تدريس براي استاد كاملاً روشن و مشخص باشد و آن را براي افراد بازگو كند تاآنان نيز مطلع گردند. وقتي هدف مشخص باشد ديگر احساس اتلاف وقت نمي شود.

3- رفتار استاد بايد در حد امكان با در نظر گرفتن شرايط و موقعيت‌ها دوستانه باشد تا بتواند در طلاب نفوذ كرده و در فراگيري آنان تاثير مثبت داشته باشد.

4-  ايجاد رقابت بين افراد، يكي از راه‌هاي تقويت انگيزش است. ‌البته بايد دقت كرد كه از حد متعادل تجاوز نكند؛ چرا كه ايجاد تنش و اضطراب نموده و باعث اختلال در يادگيري مي‌شود.

5- اساتيد محترم بايد كاري كنند كه افراد به کلاس درس تعلق خاطر پیدا کنند. به همين منظور آنها را در تصمیم گیری شرکت و همکاری و تشریک مساعی را تا حد ممکن توسعه دهند.

ج) دوستان و هم‌كلاسي‌ها

دوستان و همراهان انسان در سرنوشت او نقش موثر و تعيين‌كننده‌اي دارند. افرادي كه در يگ گروه سني يا تحصيلي خاصي قرار دارند، مي‌توانند نقش مهمي را در ايجاد فضاي رقابت سالم، الگو سازي درسي و افزايش انگيزه‌ها داشته باشند.

معاشرت با افرادي كه خود انگيزه جدي براي پيشرفت علمي ندارند از عوامل كاهش رغبت و انگيزه تحصيلي در افراد است. در فضاي مدارس و حوزه‌هاي علميه نيز افراد مختلفي با افکار و شخصيت‌هاي متفاوت وجود دارند که مي‌توانند گاه تاثيرات نامطلوبي روي فرد داشته باشند.

درست است که انواع محدودیت‌‏ها و ناکامی‌ها ما را احاطه کرده و اجازه فعالیت‏‌هایی از ما سلب شده است، اما نمی‏‌توان انکار کرد که در بدترین شرایط و با وجود بالاترین حجم محدودیت، انسان از اختیار و توان تهی نمی‏‌شود و همیشه توان و اختیاری - هر چند اندک - و اجازه فعالیت‏‌هایی - هر چند کوچک - برای انسان باقی می‏‌ماند. همین توان اندک محدوده مسئولیت ما را مشخص می‏‌کند. همیشه و در همه جا ما می‏‌توانیم و به همان اندازه که می‏‌توانیم، وظیفه‏‌مندیم. پس هیچ وقت بدون تکلیف نمی‏‌مانیم. مهم‏ترین وجه امتیاز انسان از حیوان همین اختیار و آزادی اوست. انسان در بدترین شرایط «می‏‌تواند» بهترین باشد و در بهترین شرایط «می‏‌تواند» بدترین گردد. کمبود امکانات و بدی شرایط، بهانه پذیرفته شده‏‌ای برای فرار از مسئولیت نیست.

اگر از ما سؤال کنند «کافر نمونه و ضرب‌المثل کفر چه کسی است؟» به احتمال قوی یکی از سردمداران کفر، مثل ابوسفیان را معرفی می‏‌کنیم. ولی قرآن کریم همسر نوح و همسر لوط را نمونه اعلای کفر می‏‌شناسد. زیرا آن‏‌ها تحت نظر دو پیامبر خدا و دو بنده صالح او بودند و بالاترین دارایی برای رشد معنوی را در اختیار داشتند، اما کمترین بهره را نبردند. یعنی با اختیار خود همه این امکانات را ضایع کردند. در مقابل، آسیه همسر فرعون را مؤمن ایده آلِ نمونه و ضرب‌المثل ایمان معرفی می‏‌کند. زیرا او در بدترین شرایطِ رشد معنوی و در فقر شدیدِ امکانات، ارتباط خود را با خدا حفظ می‏‌کند و بیشترین بهره انسانی را برای خود فراهم می‏‌آورد.

قرآن کریم در وصف فرعون می‌‏گوید: «فَاستَخَفَّ قَومَهُ فَأَطاعُوهُ» [زخرف، 54] او قومش را ذلیل و زبون داشت و تحقیر کرد، تا همه، مطیع او شدند. پس از بیان این جمله، بجای این که قرآن به عتاب و ملامت فرعون بپردازد، قوم او را محکوم می‏‌کند: «إِنَّهُم کانوا قَوماً فاسِقین.» [زخرف، 54] آن‏‌ها مردمی فاسق و نابکار بودند. یعنی در شرایط سختی که فرعون برای مردم پدید آورده بود، قدرت و اختیار مردم و مسئولیت آن‏ها ساقط نگشت. پس هیچ‌‏کس نباید برای شانه خالی کردن از بار تکلیف، شرایط اجتماعی را بهانه کند. زیرا در تراکم انبوه مشکلات و محدودیت‌‏ها، باز هم «می‌‏توان» و به قدر همان توان «می‏‌باید». توجه دائم به نیمه پر لیوان (توانایی‏‌ها) و اعتقاد راسخ به «امکان حرکت»، ایمان و امید را در دل ما زنده می‏‌کند و حرکت می‏‌آفریند. این اعتقاد راسخ، اگر با آلودگی به شبهات، و توجه به کمبودها و محدودیت‏‌ها و تکرار آیه یأس، آسیب ببیند و ایمان و امید، به شک و تردید بدل شود، حرکت متوقف می‏‌گردد. باید بدانیم که ما، تا در این دنیا هستیم دست به گریبان کاستی‏‌ها و محدودیت‏‌ها خواهیم بود و هیچ وقت نمی‌‏توانیم همه امکانات مطلوب خود را فراهم آوریم.

باید باور کنیم که در این عالم به شرایط ایده‌‏آل و صد درصد رضایت‏بخش، دست نخواهیم یافت و همه آرزوهای ما برآورده نخواهد شد. همیشه آرمان‏‌های ما با واقعیت موجود فرسنگ‌‏ها فاصله دارد؛ زیرا طبعِ بی‏‌نهایت طلبِ انسان، به حد مشخصی قانع نیست و به محدود، رضایت نمی‌‏دهد. بنابراین اگر توقع داشته باشیم تمام شرایط و امکانات آماده گردد تا حرکت کنیم، هیچ وقت از جای خود تکان نمی‏‌خوریم. باید از امکانات موجود بهره گرفت و در حیطه اختیار، ثمسئولیت خود را انجام داد. تأمین شرایط ایده‌‏آل و امکانات کامل، آرزویی دست نایافتنی است که نباید تا تحقق آن منتظر نشست و عمل را به تأخیر انداخت. باید همیشه این گونه فکر کرد که: «من می‏‌توانم و مسئولیت دارم».

منبع: برگرفته از کتاب «به کجا و چگونه؟» نیم نگاهی به آرمان کمال و راه رسیدن به آن/ محمد عالم زاده نوری

مفهوم وسواس، به گونه ای محاصره شدن فرد را تداعی می کند. افراد وسواسی احساس اجبار به انجام دادن تکراری برخی امور می کنند و نیز احساس محدودیت روانی در خود دارند. معمولا وسواسی ها درباره اختلال خود هوشیار هستند و نیز آن را نوعی آسیب مرضی می دانند؛ یعنی وسواس را قبول ندارند و خود را شخصی می دانند که در حال تحمل وسواس است.وسواس، فکر یا تصویری است که با وجود اراده انسان، به هوشیاری او حمله، و شخص را به انجام دادن برخی کارها مجبور می کند و در او اضطراب گسترده ای برمی انگیزد.

انواع وسواس

تصویرهای وسواسی: برخی تصاویر، وقتی به ذهن شخص می آید، به او اضطراب بالایی می دهد و ذهن فرد را درگیر خود می سازد؛ مانند مادری که در صحنه تصادف فرزندش حاضر بوده و بعد از مدت ها هنوز تصاویر فرزند غرق به خونش در ذهن او می آید و می رود.

افکار وسواسی: برخی افکار، ماننده خوره به جان شخص می افتد و هر چند وقت یک بار به ذهن او حمله می کند؛ مثل فکر نجاست. این افکار ممکن است جنبه عمومی به خود بگیرد و اضطراب شخص را بسیار بالا ببرد مثل فکر نجاست همه چیز و همه جا و همه کس و همه ….

تردیدهای وسواسی: اشخاصی که تردیدهای وسواسی دارند، درباره گذشته و آینده دچار تردیدند. در مورد گذشته، دائم از خود درباره درست و غلط بودن اعمالی که قبلا انجام داده اند، می پرسند و درباره پیامدهایی که گذشته آنها در حال و آینده شان دارد، فکر می کنند و دچار تردید وسواسی در مورد آینده سبب می شود که فرد قدرت تصمیم گیری خود را از دست بدهد و زندگی بدون داشتن قدرت تصمیم گیری، یعنی یک زندگی فلج.

اعمال بی اختیار: نوع دیگری از انواع وسواس، اعمال بی اختیار است؛ اعمالی که فرد فکر می کند که اگر آنها را انجام ندهد، حادثه بدی اتفاق می افتد. فرد خود را مجبور به انجام دادن این رفتارها می بیند و برای کم کردن اضطراب و حالت درماندگی خود به انجام دادن مکرر آنها پناه می برد، حال آنکه فایده ای هم جز افزایش اضطراب او ندارد. مثال این نوع وسواس، شستن های مکرر دست با قصد برطرف کردن نجاست است؛ یا وارسی کردن های مکرر درب منزل به منظور مطمئن شدن از قفل بودن آن. لمس کردن تکراری اشیا هم از دیگر مصادیق این نوع وسواس است.

باید گفت که افکار وسواسی و اعمال بی اختیار معمولا با هم همراه هستند. اگر اعمال بی اختیاری که به آن اشاره شد، با افکار وسواسی همراه نباشد، به آن «رفتار آئینی» گفته می شود؛ مثلا کودکی که به خوابیدن روی رختخواب خود حساسیت بالایی دارد یا حتما باید در هنگام خواب، عروسکش کنارش باشد، دچار رفتار آئینی است که البته وجود آن تا این حد، مشکلی هم برای کودک ایجاد نخواهد کرد.

معرفی کتاب:

کتاب : وسواس، شناخت و راه های درمان نوشته علی محمد حیدری نراقی را برای مطالعه پیشنهاد می کنیم. ناشر : انتشارات میثم تمار-محل نشر : قم- سال نشر : 1388- صفحات : 199- قطع : رقعی

گاهی اوقات، به این نتیجه می‌رسیم که زندگی در مادیات آزاردهنده است و از صمیم قلب می‌خواهیم از زندگی مادی و دنیایی رها شویم و هر آنچه خوبی و خیر از زندگی الهی هست شامل حالمان شود؛ اما راه‌های رسیدن به این مقصد و هدف را نمی‌دانیم. در اینجا به برخی راه‌های وصول به این هدف اشاره‌ای کوتاه می‌شود.

1. شناخت خدا:

منشأ حبّ دنیا و گرفتار در بند دنیا شدن، غفلت از خداوند است. قرآن کریم می‌فرماید: «ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه؛(1) خداوند دو قلب درون هر فردی قرار نداده است». یعنی محبت به دنیا با محبت به خدا جمع نمی‌شود. بنابراین، راه دل کندن از دنیا پیوستن به خداوند است.

2. توجه به ناپایداری دنیا:

زمانیکه فرد دریافت که دنیا بی‌اعتبار و فانی است، از دام وابستگی به دنیا رها می‌شود. خداوند در قرآن کریم، بندگانش را از دام وابستگی به دنیا برحذر داشته و دنیا را بازیچه و بیهوده معرفی کرده است.(2)

بر این اساس امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: در عزت و ارجمندی دنیا رغبت نکنید. فخر دنیا بریده شدنی و آرایش و نعمتش تمام شدنی است.(3)

3. شناخت آثار محبت به دنیا:

اگر فرد بداند دلبستگی به دنیا چه آثار و نتایج زیان‌باری دارد، از آن فاصله خواهد گرفت. بعضی از این آثار عبارتند:

الف- منشأ گناهان:

امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «رأس کلّ خطیئه حب الدنیا؛(4) محبت به دنیا سرچشمه همه گناهان است».

ب- سخت مردن:

امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: «من کانت الدنیا همّته اشتدّت حسرته عند فراقها؛(5) کسی که هم و غم او دنیا باشد، حسرتش در موقع جدا شدن از دنیا بیش‌تر خواهد بود».

ج- اندوه بی‌حد:

امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «هر که دل به دنیا بندد، به سه خصلت دل بسته است: اندوهی که پایان ندارد و آرزویی که به چنگ نیاید و امیدی که بدان نرسد».(6)

د- حرص شدید:

امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: «خداوند دری از دنیا بر بنده نگشاید جز این که مانند آن دری از حرص بر او بگشاید».(7)

4. نیایش و مناجات:

یکی از عواملی که انسان را به رهایی از تعلقات مادی کمک می‌کند، انس با خدا از طریق نیایش و مناجات است. هر چه ارتباط با خدا بیشتر باشد، بریدگی از دنیا و تعلقات مادی نیز بیشتر خواهد بود.

5. معاشرت با اهل دل:

از آن‌جا که گرایش و صفات اخلاقی دوست و همنشین اثر مستقیم در آدمی دارد، معاشرت با افرادی که توجه به آخرت دارند، انسان را از وابستگی به دنیا رهایی می‌بخشد. این نکته در روایات آمده است: «حواریون به عیسی گفتند: با چه کسی معاشرت کنیم؟ فرمود: با کسی که دیدنش شما را به یاد خدا بیندازد و علمش آگاهی شما را بیشتر کند و شما را نسبت به آخرت ترغیب نماید».(8)

6. شناخت دنیا:

نخستین منبع شناخت دنیا، دین است؛ زیرا هیچ کس بهتر از خداوند دنیا را نمی‏شناسد. یکی از اهداف بعثت انبیا نیز شناساندن حقیقت دنیا بوده است: «او خدایی است که دنیا را مسکن آفریدگان برگزید و پیامبرانش را به راهنمایی جن و انس فرستاد تا دنیا را آن گونه که هست، بشناسانند و از زیان‏هایش برحذر دارند و با مطرح کردن مَثَل‏ها عیوب دنیاپرستی را نشان دهند».(9)

منبع دیگر شناخت دنیا، خود دنیا است. هر اندازه علاقه و محبت به زندگی دنیا بیشتر باشد، جدایی از آن سخت‌تر خواهد بود، چنان که امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: «من کانت الدنیا همّته اشتدّت حسرته عند فراقها؛ کسی که هم و غم او دنیا باشد، حسرتش در موقع جدا شدن از دنیا بیش‌تر خواهد بود»

پی‌نوشت‌ها:

1. احزاب(33)، آیه 4.

2. حدید(57)، آیه 20.

3. امام على بن ابى طالب علیه السلام، نهج البلاغه، 1 جلد، انتشارات دار الهجره قم، خطبه 98.

4. میزان الحکمه، ج 2، ص 896.

5. ثقة الاسلام كلینى، الكافى ، دار الكتب الإسلامیة تهران، ج 4، ص 9.

6. همان، ص 7.

7. بحارالانوار، ج 14، ص 331.

8. نهج البلاغه، خطبه 183.

9. همان، حکمت 131

بسیاری از مردم به تعطیلات مانند سفر به فضا می‌نگرند!

از هفته‌ها قبل برای پرواز دشوار به فضا به دقت برنامه‌ریزی کرده و پس از پرتاب و ورود به فضا آرامش و سکون بی‌نظیری را تجربه می‌کنند، اما هنگام بازگشت دوباره به زمین دچار اضطراب و آشفتگی می‌شوند.

آنها ممکن است زندگی روزمره قبلی‌شان را مانند نیروی شدید جاذبه زمین پس از روزها بی‌وزنی احساس کنند. بار و وزن آشنایی که ناگهان تحمل آن بسیار سخت‌تر از قبل می‌شود. در واقع برخی از مردم دچار افسردگی پس از تعطیلات شده و بازگشت به روال عادی زندگی برایشان بسیار مشکل می‌شود.

برخی روانشناسان معتقدند: افسردگی عصر جمعه و روزهای تعطیل تقریبا نوعی احساس شایع است که آمار نشان می‌دهد میزان آن در دانش‌آموزان بیشتر از افراد دیگر و در زنان بسیار بیشتر از مردان است! این افسردگی دو دلیل اساسی دارد:

۱- بعد از تعطیلات روز کاری یا تحصیلی آغاز می‌شود.

۲- فرد چنان که باید و شاید از روز تعطیل خود بهره نبرده است!

دلیل این افسردگی هر چیز دیگری هم که باشد هیچ فرقی نمی‌کند، چون می‌توان آن را به راحتی از بین برد، به شرط آنکه این موضوع را باور کنید که عصر نیز هنوز زمانی از یک روز تعطیل است و شما می‌توانید از آن به اندازه کافی بهره ببرید.

در فرم خفیف افسردگی بعد از تعطیلات فرد پس از اتمام تعطیلی و بازگشت به کار و فعالیت بهبود می‌یابد اما در فرم شدید فرد به کمک‌های تخصصی و کمک‌های روان شناس و روانپزشک نیاز پیدا خواهد کرد.

نکات زیر می‌تواند به پیشگیری از استرس و افسردگی خفیف مربوط به تعطیلات کمک کند:

• سعی کنید با ایجاد محیطی آرام به کودکان و دانش آموزان کمک کنید تا زودتر و راحت‌تر استرس‌ها و اضطراب ناشی از برگشت به فعالیت‌های روزمره را کاهش دهند.

• توقعات واقع‌بینانه برای تعطیلات و پس از آن، داشته باشید.

• سرعت خود را بشناسید، نباید مسئولیت‌هایی بیشتر از توانتان قبول کنید.

• لیستی تهیه کرده و در آن فعالیت‌های مهم را اولویت‌بندی کنید. این می‌تواند کمکتان کند کارها را با کنترل بهتری اداره کنید.

• در مورد کارهایی که می‌توانید بکنید یا نمی‌توانید واقع‌بین باشید.

• همه انرژیتان را صرف یک روز نکنید.

• در لحظه زندگی کنید و از زمان حال لذت ببرید.

• با مقایسه امروزتان با روزهای خوش گذشته، ناامید نشوید.

• اگر تنها هستید، می‌توانید کمی از زمانتان را به دیگران کمک کنید.

• دوستان تازه پیدا کنید.

• برای تماس با دوستان یا اقوام قدیمی وقت بگذارید.

• برای خودتان وقت بگذارید.

• از همان اولین روز کاری در ذهنتان سال پیش‌رو را سالی پر از موفقیت و پرانرژی تصور کنید تا وجودتان از اضطراب آرام شده و گرفتار نگرانی و افسردگی پس از تعطیلات نشود.

• برای این‌که بتوانید هیجان مشابه سال نو را در وجود خود حفظ کنید، می‌توانید برای خود فعالیت‌های جالب ترتیب دهید.

• هرگاه قرار است به برنامه‌های قبلی‌تان بازگردید به خودتان بیش از حد فشار نیاورید و همه چیز را آسان بگیرید.

• با دوستان یا همکارانتان از خاطرات تعطیلات و احتمالا سفرتان صحبت کنید و تجربه‌های آنها را نیز بشنوید. با این روش خود را آرام‌آرام برای از سر گرفتن زندگی روزمره آماده می‌کنید.