انتظار و آمادگى
اين خاصيت انتظار است كه تو كمبودها را حدس بزنى و براى تأمينش بكوشى و اين خاصيت انتظار است كه تو را به آمادگى و حضورى مى رساند كه مانعها را بشناسى و براى رفعشان برنامه بريزى. شهادت و تقدير خاصيت انتظار است كه بايد جايگزين تظاهر و تفنن بشود، وگرنه…
جوانى به منزل ما آمده بود و در مقام نصيحت مى گفت كه من چند شبى در اين منزل خوابيده ام و بعد به حوزه وارد شده ام و حالا مى خواهم نقطه هاى منفى برخورد شما را كه به ديگران هم گفته ام به شما تذكر بدهم.
يكى اينكه در معاشرت با شما آدم به انزوا كشيده مى شود و ذهنيتها و حالتهاى منفى در او به وجود مى آيد. از آن جا كه او مى خواست در مقام نصيحت تذكراتى بدهد، گوش بودم كه لابد توضيحى خواهد آمد، ولى توضيحى نداد. اين بود كه گفتم: من هم براى خودم زشتى ها و گناه ها و نقطه ضعف هايى را قبول دارم و از آن طرف در صدد هستم كه مصداق هاى اين كلى را بشناسم و در خودم با آن درگير شوم؛ چون من اين كلى را قبول دارم و معتقد به عصمت خودم نيستم. توضيح كلى شما براى من فايده اى ندارد. بهتر است كه مشخص كنيد و بگوييد در برخورد مثلاً با من يا ديگرى، شما حرفى زديد يا كارى كرديد كه نبايد مى كرديد و اين كار غلط ما را به انزوا كشانيد.
ساكت بود، گفتم: مثلاً با خود شما كه چند شبى را اين جا بوده ايد، چه برخورد غلطى وجود داشته كه شما را به ذهنيت كشانده است. گفت: من مبتلا به ذهنيت نشدم، ولى شما وقتى كه آمديد به من گفتيد: آيا فكر كرده اى و آمده اى يا همين طور راه افتاده اى؟
من با تعجب پرسيدم: آيا همين باعث انزوا و ذهنى گرايى شما شده است؟ گفت: بله… و اين جا بود كه خنديدم و خودش هم خنديد و با احترام به محضرشان عرض كردم، خيلى احمق هستيد. و گفتم: لابد اين هم نقطه ضعف بنده بود كه فحش مى دهم و اهانت مى كنم و عفت كلام ندارم؟!
در حالى كه اين توضيح حالتى است كه در تو وجود دارد و بايد متوجه شوى و بى خود بلند گوى گناهى نباشى كه وجود نداشته است.
هنگامى كه مى خواهى طرف، مبتلا به انزوا و نفرت نشود و گوساله نيايد و گاو نرود، در برخورد با او مى پرسى كه آيا با فكر آمده اى؟ متهم به ذهنيت بازى مى شوى و متهم به انزوا و رهبانيت. آن جا كه من دارم مى بينم، آدمهاى استخوان دارش پس از سالها تحصيل چگونه سردرگم هستند و نمى دانند چه كنند و خسته و رنجور و وازده و سر در لاك شده اند. آيا نبايد به تازه واردى كه بر اساس جوّ حاكم و يك جريان تند اجتماعى كارش را ول كرده و آمده كه مثلاً عربى بخواند آيا به اين چنين آدمى نبايد بگويم كه چه مى خواهى و چرا با عربى شروع كرده اى؟ و نبايد بگويم كه عربى، تو را به فهم قرآن نمى رساند و بيش از ترجمه به تو ياد نمى دهد و نبايد بگويم كه پيش از عمل، تو بايد فكر و ظرفيت و طرح را داشته باشى؟!
منبع: آیه های سبز، ص 50
چرا درس هایی از قرآن استاد قرائتی همچنان پرمخاطب و ماندگار است؟
تنی چند از اساتید حوزه و دانشگاه، راز و رمز توفیق حدود چهار دهه ای حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی در برنامه بسیار پرمخاطب درس هایی از قرآن را تکلیف مداری و مردمی بودن ایشان و بهره گیری از زبان ساده و قابل فهم عنوان کردند.
هنوز دو ماهی بیشتر از پیروزی انقلاب اسلامی نگذشته بود که روحانی جوانی به نام حجت الاسلام محسن قرائتی با برنامه “درس هایی از قرآن” به تلویزیون آمد و به مدد روش ابتکاری خود در تبلیغ و ترویج قرآن کریم و استفاده از گچ و تخته سیاه در این راستا توانست افزون بر سی و هفت سال ، عموم مردم را همچنان پای پرسابقه ترین برنامه دینی سیما بنشاند.درباره راز و رمز توفیق استاد قرائتی در تداوم بخشی به این برنامه بسیار پرمخاطب و اثرگذار با تنی چند از اساتید حوزه و دانشگاه به ویژه محققین و پژوهشگران قرآنی، گپ و گفتی انجام داده و نظرات و دیدگاه های آن ها را جویا شده ایم که بی هیچ کم و کاستی در ادامه می آید؛
استفاده از زبان مردمی در یک برنامه قرآنی به روز
حجت الاسلام و المسلمین سید رضا مؤدب، عضو هیئت علمی دانشگاه قم با اشاره به این که به روز بودن و بهره گیری از زبان مردم از جمله رموز موفقیت استاد قرائتی به ویژه در تداوم سی و اندی ساله برنامه پرمخاطب درس هایی از قرآن است، اظهار داشت: ایشان در تبلیغ رسانه ای خود تلاش فراوانی دارد که آیات قرآن را با مسایل اجتماعی و زندگی روزمره مردم تطبیق داده و با بیان شیوا و استفاده از داستان ها و مثل های شیرین و محسوس ، پیام قرآنی را به مخاطب منتقل کند.وی افزود: دقیقاً به همین خاطر است که می بینیم تفسیر نور ایشان بسیار پرمراجعه است و به خصوص دانشجویان مقطع کارشناسی در همه رشته ها می توانند به راحتی از آن استفاده کرده و با ترجمه روانی که دارد، نکات و پیام های بسیاری را از آن استخراج کنند.
پرهیز جدی استاد قرائتی از ثقیل گویی
عضو انجمن قرآن پژوهی حوزه علمیه قم همچنین معتقد است: پرهیز جدی حجت الاسلام و المسلمین قرائتی از بیان لغات و عبارات سخت و پیچیده و نیز مباحث کلامی که به درد عامه مردم نمی خورد نیز سبب شده که درس قرآن ایشان در عین سادگی ، جذاب و پرمخاطب و نیز پرتاثیر باشد.وی همچنین گفت: ما باید حقیقتاً قدردان ایشان بوده و کاری کنیم که روش نوین تفسیری ایشان به عنوان یک روش ارزشمند در حوزه و دانشگاه مورد توجه قرار گرفته و حتی فراتر از این به تربیت و پرورش مفسران و مبلغانی بر اساس شیوه مردمی استاد قرائتی بپردازیم.
استخراج نکات کاربردی برای مردم از متن قرآن
دکتر بتول قاسمی نراقی، استاد حوزه و دانشگاه و از شاگردان مقام معظم رهبری نیز با بیان این که ارتباط صمیمانه و به دور از تشریفات حجت الاسلام و المسلمین قرائتی در موفقیت و گیرایی کلام ایشان بسیار اثرگذار بوده است، ابراز داشت: ایشان در بیان خود سعی کرده ضمن بهره گیری از روش کلاسی و پرهیز از سخنرانی خشک ، کاری کند که مباحث قرآنی در عین سادگی به خوبی در عمق جان و قلب مخاطبان بنشیند و مردم با نگاه کاربردی به معارف قرآنی نگاه کنند.وی افزود: ساده گویی و سلیس گویی استاد قرائتی همچنین باعث شده که همه طیف سنی از پیر و جوان و حتی نوجوانان از تحصیل کرده و بی سواد و کم سواد پای صحبت های ایشان بنشینند و استفاده ببرند.
تکرارهایی که همیشه جذاب است
قاسمی نراقی یادآور شد: گرچه برخی از مطالب ایشان با توجه به سابقه سی و چند ساله برنامه درس هایی از قرآن، ممکن است تکراری باشد اما بیان جذاب ایشان باعث می شود که هر بار مخاطبان میلیونی تلویزیون نکته جدیدی از آن برداشت کرده و در اصلاح سبک زندگی خود با بهره گیری از کلام قرآن آن ها را بکار گیرند؛وی بیان داشت: نکته حایز اهمیت دیگر درباره استاد قرائتی این است که ایشان حقیقتاً صادقانه و مخلصانه کار کرده و زندگی می کنند و همین اخلاص و صفای درون ایشان باعث شده که بسیاری از ایرانیان شیفته ایشان باشند و هر هفته درس هایی از قرآن این بزرگوار را با علاقه فراوان دنبال کنند.
صداقت ، صراحت و اخلاص ؛ سه ضلعی توفیق استاد قرائتی
این استاد حوزه و دانشگاه همچنین افزود: ایشان علاوه بر این که هیچ گاه به دنبال اسم و رسم و خدای ناکرده تملق و ریاکاری نبوده اند و لذا مردم صداقت و صراحت ایشان را دوست دارند و گلایه ها و انتقادهای ایشان را باور می کنند؛ این نکته مهمی است به این خاطر که استاد قرائتی با زبان ساده و مردمی و پرهیز از عبارات و کلمات پرطمطراق و به قول معروف قلمبه سلمبه توانسته اند هم نکات ناب قرآنی را استخراج و بیان کنند و هم این که بعضاً اگر ایراد و انتقادی به سبک زندگی مردم و یا عملکرد مسئولان دارند، آن را صادقانه و بدور از رودربایستی و ملاحظه کاریِ بی جهت، ابراز نمایند.
تکلیف مداری مخلصانه
حجت الاسلام و المسلمین عبدالکریم بهجت پور، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآنی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به این که استاد قرائتی، شخصیتی تکلیف مدار است، اظهار داشت: این بزرگوار در طول سال های متمادی حضور در تلویزیون و نیز مسئولیت های اجرایی در نظام نشان داده که همواره با اخلاص تمام به وظیفه خود عمل می کند و می کوشد که به سهم خود باری از دوش نظام در عرصه های علمی و فرهنگی و اجتماعی بردارد و به همین خاطر در فعالیت ها و به خصوص موضع گیری هایش نگرانی این را ندارد که حالا بر اثر فلان موضع و صحبتش ، موقعیتی از او سلب شود.وی افزود: حاج آقای قرائتی بارها بر زبان آورده و به شدت معتقد است که آبرو و اعتبار خود را باید در مسیر خدمت به اسلام و آنجا که نیاز است خرج کند و به همین خاطر است که خدا به ایشان عزت و محبوبیت و نفوذ کلامی داده که در کمتر شخصیتی می توان نمونه آن را مشاهده کرد.عضو انجمن قرآن پژوهی حوزه علمیه قم ادامه داد: استاد شهید مرتضی مطهری نیز این گونه بودند ، چنان که در خاطراتشان نقل به این مضمون می نویسد: “من قلمی در دست نگرفتم مگر این که ضرورتی احساس می کردم که باید قلم به دست شده و از اسلام دفاع کنم”
قرائتی پژواک صدای فطری مردم است
وی با اشاره به این نکته که یکی از رموز موفقیت برنامه درس هایی از قرآن استاد قرائنی این است که ایشان تلاش می کند ایشان از این طریق پژواک ندای فطری مردم و صدای نیاز واقعی آن ها باشد، گفت: در واقع ایشان کوشیده که نیازهای مردم را مورد توجه قرار داده و برای سوالات و خواسته هایشان پاسخی از کلام وحی ارایه دهد ، ضمن آن که وارد مقولات بسیار تخصصی و نظری هم نشده است بلکه به زبان توده مردم و برای حل مشکلات آن ها حرکت کرده است.این محقق و پژوهشگر علوم قرآنی همچنین اضافه کرد: حجت الاسلام و المسلمین قرائتی نیازهای روز مردم و نسل جوان را رصد کرده و کوشیده که قرآن را به مثابه متنی همگام با زندگی مردم و پاسخگو به نیازهای مردم معرفی کند.
دوری از نگاه صرف علمی و تخصصی در بیان مفاهیم قرآنی
وی، بیان و قلم رسا، صریح و صمیمی و در عین حال ساده استاد قرائتی را یکی از شاخصه های روش ایشان برشمرده و گفت: بسیاری از کسانی که در عرصه های علمی و پژوهشی زندگی کرده و قلم و بیان دارند ، غالباً از یک خاستگاه تخصصی و تریبونی با مخاطبین تخصصی بهره مند هستند و حال آن که برخی بزرگان ما از جمله آیت الله العظمی مکارم شیرازی معتقدند که هنر امروز ما باید در ساده نویسی و ساده گویی برای مردم باشد؛ اتفاقاً مرحوم آیت الله العظمی خویی نیز این گونه بودند به طوری که پیچیده ترین مباحث اصولی و فقهی را با بیانی ساده و رسا به مخاطب خود منتقل می نمودند.عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تاکید کرد: استاد قرائتی در درس هایی از قرآن هیچ گاه مخاطب خود را درگیر اصطلاحات پیچیده نمی کند و اساساً از ادبیات تخصصی و محفلی استفاده نمی کند و از همین روست که طیف گوناگونی از مخاطبان اعم از کم سواد و بی سواد تا متخصص دانشگاهی و حوزوی با کلام و قلم ایشان ارتباط لازم را برقرار می کند.
پرهیز از آلوده شده به مباحث سیاسی و جناحی
وی همچنین بیان داشت: بودن ایشان در متن تحولات فرهنگی و شناخت دقیق از مسایل سیاسی بدون آن که آلوده به مسایل سیاسی و خطی و باندی شود ، نیز از دیگر رموز توفیق این خادم با اخلاص قرآن کریم است که هم به ماندگاری پیان و سخن ایشان کمک کرده و هم این که باعث شده چندین نسل از کلام این بزرگوار و درس هایی از قرآن ایشان ، حداکثر استفاده را ببرند.
فعالیت های تابستانی یک طلبه!
تابستان اوج حرارت و شور و حیاتِ طبیعت، و هنگام به ثمر نشستنِ درختان است. طبیعتِ نوشکفته فصل بهار، اینک پس از گذشت یک دوره چند ماهه، به بلوغ رسیده و در نهایت استواری و پختگی، آماده عرضه تحفههای خویش به آدمی است. درست مقارن این رویداد زیبای طبیعی، مراکز تحصیلی من جمله حوزههای علمیه فعالیت رسمی خود را خاتمه میدهند و جمعیت عظیمی از جوانان و نوجوانان، با پایان یک دوره کوشش مستمر تحصیلی، برای تجدید قوا و کسب طراوت و نشاط، برنامه رسمی خویش را رها میکنند.
کمی پیش از آن، طلاب کوشا و جوانان پر شور، در پی تنظیم یک برنامه فعالیت تازه برای حدود سه ماه فراغت رسمی، به جنب و جوش میافتند و با اساتید، مربیان و مشاوران، به گفت و گو مینشینند که «تابستان را چگونه بگذرانیم؟ در این فرصت گسترده چه نیازهایی تأمین کنیم؟ چگونه برنامهریزی کنیم که بیشترین بهره را از این زمان دریافت کنیم؟»
اینها سؤالهایی است که این روزها رواج زیادی دارد و همه، ناشی از احساس مسئولیت فراوان طلبه و درک درستِ مغتنم بودن لحظات عمر و کوشش برای بهرهبرداری بهینه از سرمایه حیات است. این نوشتار، کلیت برنامهریزی تابستان طلاب را به صورتی کوتاه و گذرا مرور مینماید؛
1. تابستان تعطیل نیست؛ گر چه مدارس علیمه برنامه کاری خود را تعطیل میکنند؛ اما طلبگی طلبه، یعنی طالب علم و کمال بودن و مسیر رشد را پیمودن، توقف بردار نیست. فرصت سه ماهه تابستان، سرمایه زمانی هنگفتی است که باید با هوشمندی و مراقبت از آن بهره گرفت و اندکی مسامحه و تقصیر در استحصال آن بخشودنی نیست. تابستان زمانی معادل یک چهارم سال است که اگر به خوبی احیا نشود، خسارتی بزرگ و ندامتی بزرگتر پدید میآورد. بنابراین، تابستان را نباید تعطیل پنداشت؛ آنچه در این زمان اتفاق میافتد، تغییر شکل برنامه تحصیلی است. تابستان دوره رکود، سکون و توقف نیست؛ زمان آغاز یک تحصیل جدید و تنوع بخشیدن به آهنگ تکراری فعالیتهای پیشین است. اگر جمعهها و تعطیلات رسمی را از فرصت تابستان حذف کنیم و انتهای تابستان را نیز نیمه شهریور به شمار آوریم، حداقل 60 روز مفید در اختیار داریم. اکنون اگر برای هر روز، ده ساعت خالص پیش بینی کنیم، سرمایه عظیمی معادل 600 ساعت پیش روی ماست. برای این 600 ساعت زمان ارزشمند قطعاً باید تدبیری اندیشید.
2. تابستان زمان مناسبی برای فعالیتهای درسی رسمی نیست؛ گروهی از طلاب سختکوش، ایام تابستان را امتداد ایام تحصیلی میشمارند و همان ادبیات، منطق، فقه، اصول و کلام را که در برنامه رسمی حوزه پیش بینی شده است، در این ایام دنبال میکنند. این گروه، گرچه در اصل بهرهبرداری از زمان و تشخیص وظیفه «سخت کوشی»، شایسته ستایشاند و بر اثر همین تلاش، از همکلاسیهای خود در برنامه درسی حوزه پیش میافتند، اما از گزند دو آسیب، سالم نمیمانند؛
اول: خستگی فکری و روحی که موجب عدم آمادگی برای ادامه راه در سال تحصیلی آینده خواهد شد؛ برنامه آموزشی یک نواخت و پشت سرهم، تحمل انسانهای معمولی را در مینوردد و دیر یا زود، موجب سردرد، کسالت و افسردگی میشود. طراوت و اشتیاق در تحصیل، نعمتی است به دست آوردنی که برای نگاهداری آن تلاش باید کرد؛ یکی از مهمترین عوامل حفظ طراوت و نشاط، تنوع فعالیتها است؛
قال علی: انّ هذِهِ القُلوبَ تَملُّ کما تَملّ الابدانُ فَابتَغوا لَها طَرائِفَ الحِکم[1]
جان ما آدمیان ـ همچون تن ما ـ ملول و خسته میشود؛ پس برای آن حکمتهای جدید و تازه بجویید.
تابستان اگر رنگ و آهنگ پاییز، زمستان و بهار را حفظ کند، از دایره حوصله ما فرا خواهد گذشت، آنگاه تلاشی که طی چند سال، موجب موفقیت سریع طلبه شده بود، بر اثر خستگی و فرسودگی یکباره، متوقف خواهد شد.
آسیب دیگر، محروم ماندن از کسب امور لازمی است که در غیر تابستان، فرصت فراگیری آنها نیست؛ طلبه علاوه بر برنامه درسی حوزه، به دانشها و مهارتهایی نیاز دارد که خارج از سیستم رسمی حوزه، باید برای پیگیری و کسب آن اقدام کند. اکتفا به روند آموزشی حوزه، موجب بقای پارهای از خلأها در شخصیت ما طلبهها و در نهایت ناکارآمدی صنفی ما خواهد شد.
نظام آموزشی حوزه بیشتر برای ایجاد دستهای توانمندیهای اساسی در شناخت دین و شاید شناخت فقه به معنای خاص، طراحی شده است؛ تسلط بر ادبیات عربی، منطق صوری، روش استنباط (علم اصول فقه) و… از جمله این توانمندی هاست. ظرف زمانی این آموزش نیز بیش از 15 سال است. طلبه در ضمن تحصیل آن توانمندیها در این گستره، نیازهای فوری دیگری هم دارد که باید با تدبیر هوشمندانه، در پی رفع آن باشد؛ به بیان دیگر، علاوه بر آموزش ماهیگیری، به ماهی هم نیاز دارد. برای مثال آشنایی با قرآن و حدیث، برای هر طلبه و بلکه برای هر مسلمان، یک ضرورت است. طلبه در دوره تحصیل خود، مقدمات، ابزار و امکانات آشنایی با قرآن و حدیث را فرا میگیرد؛ درک جایگاه معرفتی قرآن و روایات، صرف و نحو و بلاغت، قدرت تجزیه و ترکیب متون، توان مراجعه به کتب لغت، شناسایی منابع، آشنایی اجمالی با علوم قرآنی و علوم حدیث، توان بهرهگیری از تفاسیر مختلف، تفکر اصولی برای استظهار و استنباط از عبارت، روش فهم متون و.. . ، تجهیزاتی است که طلبه پس از سالها تحصیل در حوزه، آرام آرام آنها را فراهم میکند و با داشتن این تجهیزات، میتواند بهره شایسته ای از معارف دین به دست آورد. اما نمیتوان انکار کرد که هر طلبه ـ بلکه هر مسلمان ـ در طول مدت تحصیل، برای زندگی خویش، به آشنایی با محتوای قرآن و حدیث ـ هر چند در مراتب پایین ـ نیاز دارد. اگر فرض کنیم که تابستان و زمستان طلبه، به همین دروس متعارف صرف شود، چه زمانی برای تأمین این نیاز باقی خواهد ماند و چگونه این کاستی بر طرف خواهد شد؟
همچنین، در روزگار ما، برای طلبه لازم است که در کنار دروس خود، حداقل یک دور آثار شهید مطهری و سایر اندیشمندان دین شناس بزرگ اسلامی را خوانده باشد؛ این آثار علاوه بر اینکه طلبه را با گزارههای محوری دین آشنا میکند، به پارهای از مهمترین پرسشهای عصر ما پاسخ میدهد، توان مواجهه با نسل جوان را به ما میآموزد و در حقیقت معاشرت با اسلامشناس دردآشنای بصیری چون شهید مطهری است. این معاشرت طولانی، به انتقال حساسیتها، نگرشها، سلیقهها، روحیات و دستگاه معرفتی آن بزرگمرد میانجامد که این مهم برای طلبه بسیار مغتنم و حیاتی است.
3. دانستیم که افزودن پهنای مسیر تحصیل، بر کوتاه کردن طول مسیر اولویت دارد و طلبه به جای بیتابی و شتاب در فراگیری متون کلاسیک، شایسته است به جامعیت برنامه خود و حفظ توازن کلان آن نظر داشته باشد و در تناسب اندام فعالیتهای خود بکوشد؛ اکنون از این قاعده چند مورد را استثنا میکنیم؛
الف. طلابی که در آزمون پایان سال، نمره قبولی لازم را نیاوردهاند (تجدیدیها)، به اضطرار باید بخشی از تابستان خود را به ترمیم نقایص سال تحصیلی اختصاص دهند.
ب. پایه دوم ـ مشخصاً کتاب سیوطی و المنطق ـ برای طلابی که زمینههای آشنایی با صرف، نحو و منطق را پیش از حوزه داشتهاند و در سال اول با موفقیت کامل از حلقه مقدماتی صرف، نحو و منطق عبور کردهاند؛ ادبیات عربی و منطق، دو علم مهم کاربردی است که بیشتر، از راه تمرین و تجربه عملی جذب دستگاه هاضمه علمی طلبه میشود. سیوطی و منطق مظفر، بسط یافته آموزههای صمدیه و منطق پایه اول است و گره کوری از کار طلبه نمیگشاید. این سخن، هرگز به معنای نفی ارزش این دو کتاب نیست و به هیچ عنوان نباید توصیه به سهلانگاری تلقی شود، بلکه پیشنهادی است تنها و تنها برای طلابی که از نعمت خوشذهنی و همت و سخت کوشی بهرهمند هستند؛ اینان به خاطر داشتن این ویژگیها، کلاس درس سیوطی و المنطق را تُنُک و کممایه احساس میکنند و از تکرار مکررات آزرده خاطر و ملول میگردند. چنین کسانی، مناسب است که با برنامهریزی هوشمندانه (ترجیحاً تحت نظر یک استاد یا یکی از طلاب پایههای بالاتر)، از اواسط پایه اول، اقدام به تحصیل فشرده این دو کتاب نمایند و تا اواخر تابستان، خود را برای آزمون ارتقایی آماده کنند.
تنها تفاوت این طرح با برنامه رسمی پایه دوم، سرعت آن است؛ بنابراین همه کتاب سیوطی و المنطق، باید بدون ممیزی و تلخیص خوانده شود و کیفیت فهم متن نیز نباید آسیب ببیند. برای این منظور، باید از نوار درسی، استاد خصوصی و شروح موجود، و همچنین تجزیه و ترکیب فراوان عبارات عربی و تمرین گسترده قواعد منطقی بهره گرفت.
ج. پایه ششم (مشخصاً قسمت سوم لمعه شهید و مجلّد دوم اصول مظفر)؛ طلبه پایه ششم، طی دو سال کامل، کتاب لمعه را زیر و زبر کرده و با فراز و نشیب عبارات آن کاملاً آشناست؛ زبان فقهی شهید اول و ثانی برای او تازگی ندارد و پیچ و خمهای متن را به خوبی تجربه کرده است؛ اکنون با این سرمایه علمی، آمادگی آن دارد که بدون دستگیری لحظهبهلحظه استاد، به استقلال و به سرعت، باقیمانده کتاب را به پایان برساند. از چنین طلبهای میتوان توقع داشت که با مباحثه و مطالعه قوی، در مدت زمان کوتاهی، از عهده لمعه برآید؛ بدون آنکه آسیب قابل ذکری به کیفیت تحصیل او وارد شود، مشروط بر اینکه کتاب را از آغاز تا به اینجا به خوبی درس گرفته باشد. در جلد دوم اصول مظفّر نیز این مسئله جاری است؛ افزون بر این، حجم تحلیلهای فنی و دشواریهای نفسگیر در این مجلّد، نسبت به جلد اول، به شدّت کاهش یافته است و نیز مباحث جلد دوم، با بسط و تفصیل شگفتآوری در رسائل شیخ انصاری بازخوانی خواهد شد.
مجموع ویژگیهایی که بیان شد، فشردهسازی زمان این دو متن را تجویز میکند، بلکه این چگونگی، معمولاً کلاس درس لمعه و اصول را در پایة ششم، برای طلاب مستعد و کوشا خستهکننده و کمفایده مینماید.
د. انتهای دو کتاب رسائل و مکاسب؛ آنچه درباره لمعه و اصول فقه ذکر شد، درباره بخش پایانی کتاب رسائل و مکاسب نیز صادق است. خستگی روحی ناشی از یک دوره ارتباط مستمر با یک متن، یک قلم، یک موضوع و یک سبک نگاه که روح تنوع جو و نوگرای جوان را می آزارد، آن هم در لایههای عمیق و تخصصی دانش که به حوصله و تمرکز فراوان نیاز دارد و نیز انس گرفتن با قالب و تسلّط بر محتوای کتاب در اثر توانمندی درگیری با متن و… ، مجموعاً جواز عبور سریع از متن را برای طلبه صادر میکند.
بار دیگر تأکید میشود که این پیشنهاد، تنها یک تدبیر برای برنامهریزی علمی، براساس واقعیتها و تواناییهای طلبه است و هرگز به معنی فرو کاستن ارزش علمی این متون و یا توصیه به حذف آنها نیست.
در تابستان چه کنیم؟
1. بدون تردید، فصل تابستان باید خستگی 9 ماه تلاش علمی سنگین را بزداید و نشاط و طراوت تحصیلی را بازسازی کند. به همین منظور لازم است:
الف. برنامه کاری طلبه به صورتی متفاوت با رویه گذشته او طراحی شود تا یکنواختی برنامه به فرسایش روحی او نینجامد.
ب. تنوع شایستهای در فعالیتهای فصل تابستان در نظر گرفته شود.
ج. در صورت امکان،دست کم یک برنامه مسافرت کوتاه، به هدف تجدید قوا در نظر گرفته شود.
2. از آنجا که پیمودن راه بدون همراه دشوار است، مناسب است که دوستان طلبه، در برنامه تابستانی خود، نوعی مشارکت جمعی را تجربه کنند. کمترین اندازه این مشارکت، همفکری، همکاری و همدلی «دو» طلبه در برنامه تابستانی است.
3. تابستان بهترین فرصت برای مطالعات متفرقه است؛ منظور از این امور، دانشهایی است که برای طلبه لازم است و امکان تحصیل آن در ایام درسی وجود ندارد. پیش از این به «آشنایی با قرآن و حدیث» و نیز «آثار شهید مطهری»، به عنوان مهمترین مصادیق این مطالعات اشاره کردیم. اینک چند نمونه دیگر را یادآور میشویم:
الف. هویت صنفی روحانی؛ اطلاع انسان از موقعیت و محیطی که در آن قرار گرفته، به او کمک میکند که از فرصتها و امکانات، بهتر استفاده کند. کسی که امکانات خود را خوب نمیشناسد و یا با خطرات و آسیبها آشنا نیست، در تشخیص وظیفه خود دچار مشکل میشود. بسیار مناسب است که طلبه ضمن کار حوزوی خود، گاه از فضای روزمرّه فاصله بگیرد و از افقی دورتر به محیط حوزه، به اهداف، رسالتها و سرمایهها نظر افکند و چشمانداز وظایف آینده خود را براساس آن ترسیم کند. چنین نگاهی، جهتگیری اصلی حرکت او را اصلاح میکند.
ب. مباحث کلامی جدید؛ آشنایی با برخی مباحث بنیادین که بنای اندیشه و عمل انسان بر آن استوار است و امروزه دچار ابهامهای فراوان است، برای طلبه، هم در زندگی شخصی و هم در ارتباط اجتماعی، به خصوص با نسل جوان، ضروری است. بخش عمدهای از این مباحث در آثار شهید مطهری قابل دستیابی است. در عین حال، مناسب است که به صورت مستقل نیز به آن پرداخته شود.
ج. کتب اخلاقی؛ آشنایی با اخلاق الهی، به عنوان مهمترین هدف بعثت انبیاء، برای هر انسانی به طور عموم، و برای طلبه به خصوص لازم است. تنظیم سلوک فردی و اجتماعی انسان بر اساس هنجارهای دینی، به این آشنایی وابسته است. انس طلبه با این مباحث، موجب ارتباط با عمق پیام دین میشود و یک ضرورت به شمار میرود.
د. تاریخ؛ ضرورت مطالعه تاریخ اسلام و تاریخ سیاسی معاصر، امروزه بسیار روشن است؛ احاطه بر تاریخ که داستان زندگی ما انسانها در اعصار گذشته و در لباس دیگران است، توان تجزیه و تحلیل رخدادهای تاریخی، هم چنین هوشمندی سیاسی انسان را بالا میبرد و از گرفتاری در دام فریب ایمن میگرداند.
4. تحصیل علم تا سالهای متمادی مهمترین وظیفه طلبه است. دستهای از مهارتها، مسیر تحصیل علم را هموار و سرعت آن را زیاد مینماید. به دست آوردن این مهارتها برای طلبه، به منزله دستیابی به یک ابزار پیشرفته است که او را با صرف انرژی اندک، به نتایج بزرگ میرساند. بخشی از این مهارتها عبارت است از تندخوانی، درک مطلب، تقویت حافظه، تمرکز، خلاصهنویسی، یادداشتبرداری، مباحثه، برنامهریزی تحصیلی، تندنویسی، کتابشناسی، نویسندگی، ویراستاری، روشپژوهش و.. . برخی مهارتهای عمومی نیز برای طلبه مفید و در کارآمدی او مؤثر است؛ مانند خوشنویسی، تجوید و قرائت قرآن، آشنایی عمومی با کامپیوتر، اینترنت، ماشیننویسی (تایپ)، رانندگی وسایط نقلیه، فنون نظامی و برخی از ورزشها. فراغت ایام تابستان، زمان مناسبی برای تحصیل این مهارتها است.
5. تابستان، بهترین فرصت برای انجام فعالیتهای فرهنگی است. ضرورت فعالیت فرهنگی و چگونگی تعبیه آن در برنامه کاری طلبه، پیش از این به تفصیل بیان شدهاست.
***
به روشنی پیداست که تراکم این همه فعالیت، از گنجایش یک فصل تابستان بیشتر است و نمیتوان همه این اهداف را در فرصت دو یا سه ماه دنبال کرد، اما میتوان با برنامهریزی درست و اجرای جدّی آن، بیشترین و بهترین بهره را از فصل تابستان برد و نیز میتوان این فعالیتها را برای چند تابستان متوالی در نظر گرفت و چشمانداز کاری چند سالهای را طراحی کرد.
[1]. نهج البلاغه، حكمت 91 و 197.
منبع: آیین طلبگی، سایت عین صاد.
إلهي هَب لي کمالَ الانقطاع إليکَ
ديد ما وقتي احسان مي کنيم چيست؟ منّت هم مي گذاريم، نه! کسي که به او احسان مي کني دارد بارهاي تو را برمي دارد تا در روزي به تو بدهد که تو احتياج داري، حالا منّت هم مي پذيري و در واقع اوست که به من کمک مي کند نه من به او! اينها خيلي حرف هاي عجيب و غريبي است.
در تعبير حضرت امير(ع) است که مي گويد اهل دنيا راجع به اهل آخرت مي گويند ” قَد خُولِتَ ” اينها قاطي کرده اند، حضرت منکر نميشود و مي فرمايد “بل خالَتَهُم أمرٌ عَظيمٌ ” مي گويد اينها قاطي نکرده اند اما يک امر بزرگ تري با آنها قاطي شده است.
پس آگاهي هاي تازه انسان را کاملاً دچار تغيير در رفتارها مي کند. کسي که مي فهمد اصل زندگي بعد از اين 70 سال است و اين 70 سال هم فقط محل جنگ و دعوا و حرکت است، حالا دنياي او هم آخرتي مي شود. دنيا مي شود جايي که در طي اين مدت کوتاه چيزي براي آن طرف فراهم کنيم، همين و بس.
” الدُّنيا قَنطَرَةٌ ” دنيا مي شود يک پل. آيا کسي روي پل چادر مي زند؟! همه مي دانند که روي پل مي روند براي اينکه رد شوند. اصل زندگي آن طرف پل است. روي پل بايد جوري بود که همواره دغدغه و نگراني آن طرف را داشت. چون مي خواهد برود و آن طرف پل زندگي کند. اين ديد به طور کلّي روحيه آدم را تغيير مي دهد.
يک مثال ديگر بزنم. مثلاً آدم خيلي زود رنج است، زود خسته می شود، زود از دوستان جدا ميشود، مي بينيد بعضي ها به کمترين چيزي زود رنجيده مي شوند، بعضي ها هم نه، پوست کلفت هستند. اينها طبع افراد است که باهم متفاوت است. بعضي ها زود اذيّت ميشوند، اين لطافت در يک تفکّر و فضاي ديني کاملاً تبديل به يک چيز ديگر مي شود. مثلاً اين آدم از لحاظ عاطفي زود رابطه اش با ديگران دچار اختلاف مي شود، به اصطلاح دچار انقطاع مي شود. اگر آدم در انقطاع يک جاي ديگري را داشته باشد که به او پناه ببرد و يک عشق ديگري را داشته باشد که رابطه اش با او برقرار باشد، حالا انقطاع به سمت او ايجاد مي شود. انقطاع إلي الله يعني همين که ارتباط آدم با ديگران، منقطع شود به سوي الله.
” إلهي هَب لي کمالَ الانقطاع إليکَ “، خدايا به من کمال منقطع شدن به سوي خودت را بده، يعني قطع شده باشم و به سوي او رفته باشم. کمالِ انقطاع هم همين است که حتي اسير خود اين انقطاع هم نباشي. کمال آزادي اين است که اسير همان آزادي هم نباشي. يعني اگر لازم باشد حاضري از آزاديت هم بگذري. يعني عبد باشي، اين خيلي آزادگي مي خواهد که آدم از آزادي خودش هم بگذرد. يک موقع از حقارت و ذلّت تن به اسارت مي دهد و يک موقع هست که نه، حُرّي است که خودش عبوديّت را انتخاب مي کند. اوج انقطاع هم همين است که از همين حالت انقطاع هم منقطع شود و مي دانيد نتيجهاش چه مي شود؟ نتيجه اش اين مي شود که درست است که من با فلاني رابطه ندارم اما او مي گويد رابطه برقرار کن و اگر او بخواهد من همه کار براي او مي کنم. اين کمال انقطاع است.
ممکن است که ما گاهي انقطاع إلي الله پيدا کنيم، مثلاً وقتي از دوستان دورم رابطه بهتري با خدا دارم. امّا کمال انقطاع چيز ديگري است و آن اينکه من در همين رابطه ها هم نبايد از او جدا باشم. و اين ارتباط ها هم بايد متصل به دستور او باشد. او مي گويد اتّصال باشد، من هم اتّصال برقرار مي کنم. اين آدم خيلي به من نامردي کرده امّا امر ديني اقتضا مي کند که همچنان نگران و دنبال کار او باشم. دراين تعبير کل رفتارهاي زندگي عوض مي شود.
نویسنده: حجتالاسلام والمسلمین امیر غنوی
دل تاریک و دل روشن
شاید دیده و یا شنیده باشید کسانی را که خودشان را فدای دنیا می کنند. از همه چیزشان می گذرند تا به دنیا برسند.
این فدا شدن ها، زمینه هایی دارد که انسان را به سمت دنیا می کشاند. بارها برای من پیش آمده و دیده ام کسانی را که براحتی مال مردم را می خورند اما بقول معروف ککشان هم نمی گزد و اصلا به روی خودشان نمی آورند و من تا شب به این فکر بودم که فرد مورد نظر به راحتی آب خوردن، حق مردم را می خورد شاید اصلا وجدانی نمانده باشد تا حرفش را بشنود.
در مقابل کسانی هستند که با کوچکترین گناه و یا مکروهی ، دنیا روی سرشان خراب می شود و غرق ماتم و اندوه می شوند. راه همراه شدن با گروه اول را همه می دانند و نیازی به توضیح ندارد چرا که انسان وقتی در منجلاب گناه افتاد و خیز برداشت و به پشت سرش نگاه نکرد تا ثریا می رود با بار کج .
اما رسیدن به مقام گروه دوم کار سختی است. چطور می شود عده ای اینقدر غرق در معنویات می شوند که هستی را فراموش می کنند حتی خودشان را ؟ تصور کنید ،جایی که نور وجود دارد ،جایی برای تاریکی نمی ماند .در مقابل، جایی که تاریک است ، نور جایگاهی ندارد این خاصیت نور و تاریکی است که هرجا نور باشد تاریکی نیست و هرجا تاریکی باشد نور نیست.
در قرآن کریم می خوانیم: الله نور السماوات و الارض ” خدا ی متعال نور آسمان ها و زمین است ” این نور در هرجایی که وارد شود ، تاریکی از آنجا می رود اما هر نقطه ای که از وجود خدا بی بهره باشد ، یقینا آنجا تاریک است . دل انسان به منزله ی یک ظرفی است که هم می تواند تاریکی را بپذیرد و هم نور را . خاصیت نور و تاریکی این است که هیچگاه نمی توانند با یکدیگر جمع شوند ، به همین خاطر،دلی وجود ندارد که هم نورانی باشد هم تاریک . اگر دلی تاریک است یعنی جای خدا نیست و اگر دلی روشن و نورانی است یعنی جایگاه الهی است. ما انسانها که بیشتر از یک دل نداریم بنابراین این دل یا می تواند تاریک باشد و یا روشن .
هر انسان عاقلی می تواند بفهمد که دنیا و هوی و هوس هیچ وقت در کنار الله جای نمی گیرد . هوی و هوس یعنی خواسته های دل من که هیچ گاه با خواسته های الهی جمع نمی شود مگر اینکه خواستنی های دل من ، همانی شود که خدا می خواهد. دلی که از الله سرشار شد ، دلی که از هست آفرین پر شد ، هستی پُرش نمی کند و هستی نمی گیردش چرا که او از هستی بزرگ تر است و هستی را می گیرد و بر می دارد و می آورد .
سید ابن طاووس به پسرش می گوید : علی ! اگر دنیا از دست چپ پدرت به او برد ، از دست راست او بیرون می رود ، بدون آنکه دست چپ او آگاه شود(آیه های سبز ، 100) کسی که این طور با دنیا برخورد می کند معلوم می شود دنیا او را نگرفته است و دلش را از دنیا پرُ نکرده است بلکه چیزی بزرگتر از دنیا دلش را گرفته است.
ما اگر می خواهیم حرف ما خریدار داشته باشد و دل ما آرام و مطمئن باشد، راهش این است، حرفهای خدا را بدون کم و کاست بشنویم و عمل کنیم . نمی شود بخشی را بگیریم و بخشی را کنار بگذاریم ، این یعنی بخشی از نور و بخشی از تاریکی را گرفتن که هیچ وقت با یکدیگر جمع نمی شوند.
صفات و ويژگي هاى مشاور در اسلام
ارزش و اهميت والاى اصل مشورت و مشاوره از ديدگاه اسلام، اهميت ويژگي هاى شوراى مشاوره و مشاورين را در اسلام آشكار مى سازد، مشاور در حقيقت ركن اصلى نيل به حقائق و واقعيات و جلوگيرى از خطا واشتباه و تثبيت محور حركت انسانها به سوى نيازمندى هاى فردى واجتماعى و معنوى به شمار مى رود.
حال بايد ديد مشاور در اسلام چه كسى بايد باشد؟ و چه صفات و ويژگي هائى را بايد داشته باشد؟
مشاور از ديدگاه اسلام هر انسان عاقل و بصير و آگاهى است كه ديدگاه اسلامى داشته، با تقوا و خيرانديش بوده، داراى كمالات نفسانى و خالى از فساد اخلاق و مبرا از انحرافات فكرى و عقلى و عملى باشد پس مشاوره در اسلام داراى حدود و مقرراتى بوده، مبتنى بر اصول و معيارهائى مى باشد.
امام صادق عليه السلام فرمود:
«المشورة لا تكون الا بحدودها فمن عرفها بحدودها والا كانت مضرتها على المستشير اكثر من منفعتها».
مشورت بايد با حدود و مقررات و به شرائط خاص خودش انجام پذيرد و كسى كه اين حدود را بشناسد مشورت او منتهى به خير مى شود و كسى كه حدود و شرائط مشورت مفيد را نداند، زيان آن بر مشورت كننده بيشتر از منفعت آن مى باشد. (1)
مطابق اين كبراى كلى مشاور متصف به يك سلسله از صفات بوده و يك سلسله از صفات را نيز بايد نداشته باشد. صفاتى كه مشاور از ديدگاه اسلام بايد آنها را داشته باشد به قرار زير است:
صفات مشاور:
1- مشاور بايد عاقل و صاحب راى و نظر باشد زيرا طبيعى است انسانى كه اطلاعات لازم و خبرگى كافى در مورد مشورت نداشته باشد، مشورت با او نه تنها مفيد نيست، بلكه ممكن است راهنمائى هاى ناشيانه او باعث انحراف بوده، زيان و ضرر به دنبال خود داشته باشد.
امام باقرعليه السلام از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله نقل مىكند كه از او از معناى حزم واحتياط سئوال كردند در پاسخ آن فرمود: «مشاورة ذو الراي و اتباعهم» يعنى: حزم و احتياط در امور همان مشاوره با انسانهاى عاقل صاحب راى و نظر مى باشد. (2)
اين نوع از مشورت داراى منافع كثير و حداقل موجب پشيمانى وندامت مشورت كننده نمى شود.
ابى جارود از امام باقرعليه السلام نقل مىكند كه فرمود: در كتاب تورات چهار جمله وارد شده است از جمله آنها اين است: «من لا يستشير يندم» (3) كسى كه با صاحب فكر و نظر در امور خود مشورت نكند، پشيمان و نادم مى گردد. و همواره در مخاطرات و گرفتاريها واقع مى شود.
و در روايت ديگرى چنين نقل شده است: «خاطر بنفسه من استغنى برايه». (4) كسى كه بدون مشورت به راى خود عمل كند و خود را بى نياز از مشورت با صاحب نظران بداند، در انجام امور خود را به مخاطره انداخته است.
و در روايات و احاديث وارده از ائمه عليهمالسلام انسان عاقل به عنوان «قرين مرشد» تعبير آورده شده است چنانكه مفضل بن عمر از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:
«…من لم يكن له قرين مرشد متمكن عدوه من عقبه». كسى كه براى او دوست نزديك ارشاد كننده افكار او نداشته باشد چه بسا دشمن او از پشت سر او قدرت حمله بر او را داشته باشد.
طبعا «قرين مرشد» انسان عاقل داراى ورع و تقوا مى باشد زيرا راهنماى باطنى ارشاد كننده به نام عقل را همراه خود دارد و اين راهنما او را به خير امر مى كند و او را از بدي ها و زشتي ها باز مى دارد.
سليمان بن خالد مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود:
«استشر العاقل من الرجال الورع فانه لا يامر الا بالخير و اياك و الخلاف فان مخالفة الورع العاقل مفسدة في الدين والدنيا». (5)
با مردان عاقل و با تقوا مشورت كن زيرا او جز به خير دستور نمى دهد و مواظبت داشته باشد واز مخالفتبا راى مشاور عاقل و با تقوى بپرهيز زيرا اين كار باعث فساد در دين و دنياى انسان مى گردد.
بديهى است مشاور عاقل و باتقوا در مقام مشورت در موارد لازم و مقتضى، مشورت كننده را پند واندرز مى دهد و او را از انجام زشتي ها و فسادها باز مى دارد و او را به انجام نيكى ها و خوبي ها راهنمائى مى كند يعنى مشاور عاقل وباتقوا ناصح خوبى بوده و همين امر باعث رشد فكر مشورت كننده و باعث توفيق بيشتر او مي گردد.
منصور بن حازم از امام صادق عليه السلام واو نيز از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله چنين نقل مى كند:
«مشاورة العاقل الناصح رشد و يمن و توفيق من الله فاذا اشار عليك الناصح العاقل و اياك والخلاف فان فى ذلك العطب». (6)
مشاوره با انسان هاى عاقل نصيحت كننده(ناصح) حداقل سه فايده مهم دارد:
الف - باعث رشد فكر مشورت كننده مى باشد.
ب - باعث بركت در انجام كار مى باشد.
ج - سبب پيدايش توفيقات الهى مى باشد.
پس هنگامى كه ناصح عاقل براى انجام كارى تو را دعوت كرد، حتما از انجام آن كار مخالفت ننما زيرا مخالفت موجب سختى و رنج و مشقت مشورت كننده مى شود.
و در برخى از روايات وارد است كه عمل به دستور شخص عاقل ناصح داراى دين و تقوا باعث اين مى شود كه خداوند كار او را به خير مى انجامد و او را از خذلان و خوارى نجات مى دهد، بلكه مقام و منزلت او را نزد خدا بالا مى برد. (7)
در غرر و درر آمدى از على عليه السلام نقل شده است: «خير ما مشاورت ذو النهى والعلم واولو التجارب الحزم»: بهترين مورد مشورت، مشورت با صاحبان عقل و علم و تجربه و داراى حزم واحتياط مى باشد. (8)
شيخ طوسى در امالى خود از ابوهريره از رسول خدا صلى الله عليه وآله نقل مى كند: «استشردوا العاقل ولا تعصبوه فتندبوا»: با انسانهاى عاقل در امور خود مشورت كنيد و بدينطريق رشد كار خود را طلب كنيد و بعد از مشورت با نتيجه اين مشورت مخالفت ننمائيد و گرنه پشيمان و نادم مى شويد. (9)
حلبى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه مشورت مفيد و جامع، مشورت با كسانى است كه چهار صفت را داشته باشند از جمله اين صفات: «فاولها ان يكون الذي تشاوره عاقلا» يعنى اولين شرط لازم در مشاور اين است كه عاقل باشد.
جالب اين است كه امام معصوم به دنبال بيان اولين صفت لازم در مشاور، علت آن را اينگونه بيان مى كند:« فانه اذا كان عاقلا انتفعت بمشورته» هنگامى كه مشاوران عاقل باشند، مشورت او مفيد و ثمربخش واقع مى شود.
2 - مشاور داراى خشيت و خوف الهى باشد
دومين ويژگى شخص مشاور و شوراى مشاوره اين است كه خوف الهى و خشيت پروردگار در دل و جا ن آنان جاى داده شده باشد زيرا قطعا چنين كسانى قابل اعتماد و اطمينان هستند، اينان هستند كه فكر خيانت به برادر دينى خود را در دل هرگز جاى نمى دهند و درنتيجه مشورت با آنان اطمينان بخش بوده، براى مشورت كننده امنيت خاطر قابل اعتماد ايجاد مى كند.
امام صادق عليه السلام ضمن بياناتى به معاوية بن وهب چنين فرمود:
«… واستشر فى امورك الذين يخشون ربهم»: (10) با انسانهاى داراى خوف و خشيت الهى مشوت كن. اينها انسانهاى امين بوده فكر خيانت و افشاء سر برادر مؤمن را نزد ديگرى در دل خود هرگز جاى نمى دهند.
و در روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «شاور فى حديثك الذين تخافون الله»: (11) در امور خود با مشاورين داراى خوف الهى مشورت كن.
وهمين حالت خوف و خشيت الهى معيار امين بودن انسان هاى مشاور محسوب مىشود چنانكه در ضمن همان روايت بالا از امام صادق عليه السلام چنين نقل شده است: «الامين الذي يخشى الله». (12)
3 - مشاور بايد انسان حر و انسانهاى آزادمنش بوده، تحت تاثير برخى از عوامل ضعيف كننده و مضر قرار نگيرد.
چنانكه حلبى از امام صادق عليه السلام دومين شرط لازم در شخص مشاور را چنين بيان مى كند: «والثانية ان يكون حرا متدينا» شرط دوم لازم در مشاور اين است كه او آزادمنش بوده متدين باشد و سر و راز اينكه مشاور بايد چنين صفت و ويژگى را داشته باشد اين است كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:« اذا كان حرا متدينا اجهد نفسه فى النصيحة لك» (13) : هنگامى كه مشاور انسان آزادمنش بوده متدين باشد، تمام هم و سعى خويش را در بهتر انجام دادن نصيحت و مشورت خويش به كار مى برد. (14)
4 - مشاور بايد انسان درستكار و صديق بوده، اصول برادرى را كاملا بداند و آن را در مقام عمل مراعات نمايد.
حلبى از امام صادق عليه السلام درباره اين ويژگى چنين نقل مى كند: «والثالثة ان يكن صديقا مواخيا»: سومين شرط لازم در مشاور اين است كه انسان باصفا بوده، واقعا صديق مشورت كننده باشد و اصول برادرى را درباره او مراعات نمايد.
5 - اثر اين صفت لازم بالا در مشاور اين است كه سر و راز مشورت كننده را كاملا حفظ كند تا منافع او در مقابل دشمنانش به خطر نيفتد.
چنانكه امام صادق عليه السلام چنين فرمود: «اذا كان صديقا مواخيا كتم سرك اذا اطلعته على سرك فان عمله به كعلمك به تمت المشورة و كملت النصيحة.: هنگامى كه مشاور انسان صديق بوده، اصول برادرى را با مشورت كننده مراعات نمايد طبعا سر و راز مشورت كننده را هنگام اطلاع از آن مخفى نگاه مى دارد و نزد ديگرى آن را فاش و آشكار نمى سازد زيرا علم مشاور به راز مشورت كننده مثل علم خود مشورت كننده پس از خويش مى باشد (يعنى مشاور با احراز مقام مشورت به منزله خود مشورت كننده امين بوده، راز او را نزد ديگرى آشكار نمى سازد).
امام صادق عليه السلام در روايت ديگرى همان صفات و ويژگي هاى لازم در مشاور را به عبارت ديگرى بيان فرمود و نكته ديگرى نيز ضمن آن بيان مى فرمايد و آن روايت چنين است:
«شاور فى امورك مما يقتضى الذين فيه خمس خصال: عقل و علم و تجربة و نصح و تقوى فان لم تجد فاستعمل الخمسة و اعظم و توكل فان ذلك يؤديك الى الصواب.
در امور خود در مواردى كه دين و مذهب آن را اقتضا مى كند، مشورت كن با كسانى كه داراى پنج صفت هستند: داراى عقل و علم و تجربه و تقوى بوده، ناصح مى باشند و اگر چنين افراد داراى اين ويژگي ها را نيافتى سعى كن در پيدا كردن آنها و اين عمل سعى را بزرگ بشمار و بعد از سعى و مشورت توكل بر خدا بكن كه قطعا توكل تو به خدا منتهى به عمل نيك و شايسته مى گردد. (15)
تذكر اين نكته در اينجا لازم است كه لزوم مشورت با مشاورين عاقل و عالم و با تجربه و با تقوى منحصر به امور مربوط به دين نيست، بلكه حكم لزوم مشورت، در امور مربوط به دنيا نيز جريان دارد چنانكه مرحوم نورى در مستدرك الوسائل، ج2، ص 65 از مصباح الشريعة روايتى از امام صادق عليه السلام نظير روايت بالا را نقل مى كند و در ذيل آن از امام صادق عليه السلام چنين نقل مى نمايد: «… وما كان من امور الدنيا التي هي غير عايدة الى الدين فامضيها و لاتتفكر فيها» يعنى در امور مربوط به دنيا نيز مشورت با مشاورين عاقل و عالم و متقى و باتجربه لازم است و اين ويژگي ها را در مقام مشاوره مراعات كن.
جالب اين است كه امام معصوم عليه السلام علت اين حكم را اينگونه بيان مى كند:« فانك اذا فعلت ذلك اصبتبركة العيش و حلاوة الطاعة و فى المشاورة اكتساب العلم والعاقل من يستفيد منها علما جديدا»: هنگامى كه تو با مشاورين عاقل و عالم و باتقوى در امور مربوط به دنيا مشورت كردى قطعا به بركات زندگى و شيرينى اطاعت الهى پى مىبرى و در مشورت با چنين كسانى علم جديد براى شما حاصل مىشود و از علم مشاور عاقل عالم استفاده مى برى.
و مثل مشورت با انسان هاى عاقل و عالم مثل تفكر در علم خلقت و آفرينش آسمان ها و زمين است و انسان هر اندازه در عجائب و ظرائف آفرينش آنها تلاش كند، در درياى نور معرفت الهى غرق مى شود و يقين و اعتقاد او نيز زيادتر مى شود.
آرى تنها شرط مشورت با چنين افرادى اين است كه تو عقل و علم و كمال و تقواى مشاور را براى انجام مشورت با او مناسب بدانى و آن را مورد تاييد قرار دهى و در غير اين صورت مشورت با او فايده و سودى براى مشورت كننده دربر ندارد. گرچه مشاور به عقل و ورع ميان مردم شهرت داشته باشد.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
«لا تشاور من لا يصدقه عقلك و ان كان مشهورا بالعقل و الورع و اذا شاورت من يصدقه قلبك فلا تخالفه فيما يشير به عليك». (16)
با كسانى كه تو عقل و علم او را براى مشورت با او مناسب نمى دانى مشورت مكن گرچه آن فرد به عقل و ورع مشهور باشد زيرا هنگامى كه تو با كسانى كه آنان را براى مشورت صالح مى دانى بعد از مشورت، با او مخالفت نمى كنى و مورد مشورت را عمل مى نمائى ( واين ويژگى در مورد كسانى كه معتقد به صلاحيت علمى و عقلى براى مشورت نمى دانى وجود ندارد و چه بسا با آنها به مخالفت بر مى خيزد).
پی نوشت:
1) وسائل الشيعة، ج2، ص 207.
2) وسائل الشيعة، ج2، ص 207.
3)وسائل الشيعة، ج2، ص 207
4) وسائل الشيعة، ج2، ص 207.
5) وسائل الشيعة، ج2، ص 207.
6) وسائل الشيعة، ج2، ص 207.
7) وسائل الشيعة، ج2، ص 207.
8) مستدرك الوسائل، ج2، ص 65.
9) مستدرك الوسائل، ج2، ص65.
10) وسائل الشيعة، ج2، ص 208.
11) وسائل الشيعة، ج2، ص 208.
12)وسائل الشيعة، ج2، ص 208.
13) وسائل الشيعة، ج2، ص 207
14) مدرك قبل.
15) اثنى عشريه، ص 210.
16) مستدرك الوسائل، ج2، ص 65.
منبع:
مجله درسهايي ازمكتب اسلام-سال76-شماره3 - حسين حقانى زنجانى