یکى از موضوعات مورد پرسش تعیین محل دقیق قبر مطهر حضرت زینب کبرى (س) است. این سؤال به خاطر انتساب مکان‏هاى مختلفى به آن بانوى بزرگوار در کشورهاى مختلف است.

از قدیم الایام سه مکان به عنوان قبر مطهر این بانوى بزرگوار مطرح است و هر کدام نیز طرفدارانى دارد.

1- قبرى که در شهرک زینبیه امروز در نزدیکى دمشق، پایتخت فعلى کشور سوریه وجود دارد. علماى قدیم از این مکان (شهرک زینبیه) به «غوطه‏» یا «راویه‏» تعبیر آورده‏ اند. زائران ایرانى که جهت زیارت به سوریه مى‏ روند، این مکان را زیارت مى‏ کنند.

2- محلى که در شهر قاهره پایتخت مصر به نام «زینبیه‏» مشهور است.

3- شهر مدینه نیز به عنوان محل دفن حضرت زینب (س) معرفى شده است، گرچه در مدینة النبى محلى به این نام مثل دمشق و قاهره وجود ندارد.

مرحوم حاج شیخ عباس قمى به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نورى [1]، و دیگران احتمال شام را تقویت کرده ‏اند. محقق اخیر با روشى عالمانه احتمال مصر را رد کرده و با قرائن و شواهدى اثبات کرده است که حضرت زینب کبرى (س) در شام دفن شده است.

براى هر یک از این سه احتمال دلائلى ذکر شده است که به بیان هر یک و نقد آن‏ خواهیم پرداخت.

الف: احتمال مصر

براى این احتمال دلایلی بیان شده است که مهم‌ترین آنها دلیل روایی است: نسابه عبیدلى در کتاب «اخبار الزینبات‏» روایت نقل کرده است که بر اساس مضمون آن‏ها باید حضرت زینب (س) در مصر دفن شده باشد.

نقد و بررسی:

اما این روایات از نظر سند و محتوا قابل اعتماد نیست. محمد حسنین سابقى نویسنده کتاب مرقد العقیله زینب (س) اشکالاتى را بر این احادیث وارد کرده و می‌گوید اکثر راویانى که عبیدلى این روایات را از آنان نقل کرده است، مجهول هستند و پس از بررسى و تتبع فراوان در کتب رجال و تراجم و نسب هیچ اثرى از آنان به دست نیامد. مفاد این روایات نیز خالى از تناقض و اشکال تاریخى نیست.

زینب مدفون در مصر کیست؟

اکنون این پرسش پیش مى‏ آید که اگر حضرت زینب (س) دختر على (ع) در مصر دفن نشده است پس قبرى که در محله «قناطر السباع‏» قاهره است متعلق به کیست؟ در پاسخ به این پرسش باید یادآورى کنیم که از بررسى و تتبع در تاریخ روشن مى‏ گردد که زینبى که در مصر (قاهره) دفن شده است، زینب بنت ‏یحیى المتوج بن الحسن الانور بن زید بن حسن بن على بن ابى طالب است. ولى از آنجا که ذهن انسان با شنیدن نام مشترک بین چند نفر، متوجه مشهورترین آنها مى‏ گردد، بسیارى از مردم تصور کرده ‏اند که این همان زینب مشهور یعنى زینب دختر على بن ابى‏طالب (ع) است [2]، در حالى که این تصور کاملا بى ‏اساس است. البته نسبت دادن افراد به جد بزرگ آنان معمول است، چنانکه امامان ما را پسر پیغمبر مى‏ خوانند. بنابراین اگر زینب بنت‏ یحیى را زینب بنت على (ع) بخوانند، هیچ اشکالى نخواهد داشت.

گرچه دفن حضرت زینب (س) در مدینه (بقیع) یک امر ممکن و کاملا طبیعى است؛ زیرا قبر برادرش امام حسن (ع) و بسیارى از بزرگان بنى هاشم در این قبرستان قرار دارد که خصوصیات و تفصیل آن‏ها در کتب مربوط بیان شده است، اما باید توجه داشت که اگر او در این قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصیت و عظمت مقامش مشخص مي‏ شد.

ب: احتمال مدینه

علامه فقید سید محسن امین معتقد است که حضرت زینب (س) در مدینه دفن شده است و براى این مطلب دلیل مى ‏آورد که: بازگشت ‏حضرت زینب (س) پس از فاجعه کربلا به مدینه، قطعى و مسلم است اما خروج مجدد او از این شهر ثابت نشده است، بنابراین باید گفت: در مدینه وفات یافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاریخ وفات و محل دفنش دقیقا روشن نباشد. این دلیل در واقع نوعى استصحاب است که مرحوم امین به آن استناد کرده است.

نقد و بررسی

گرچه دفن حضرت زینب (س) در مدینه (بقیع) یک امر ممکن و کاملا طبیعى است زیرا قبر برادرش امام حسن (ع) و بسیارى از بزرگان بنى‌هاشم در این قبرستان قرار دارد که خصوصیات و تفصیل آن‏ها در کتب مربوط بیان شده است، اما باید توجه داشت که اگر او در این قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصیت و عظمت مقامش مشخص مى ‏شد. در حالى که در هیچ یک از کتب مربوط به تاریخ مدینه و مزارات این شهر نامى از محل قبر او به میان نیامده است، با این که نام زنانى همچون «ام البنین‏» که در بقیع دفن شده ‏اند در کتاب‏هایى مانند وفاء الوفاء منعکس شده است.

مسعودى در شرح حال امام حسن مجتبى (ع) مى‏ نویسد: «حسن بن على در کنار قبر مادرش فاطمه (س) به خاک سپرده شد و در این قبرستان تا این ‏زمان سنگى است که روى آن چنین نوشته شده است:«الحمدلله مبید الامم و محیى الرمم هذا فاطمة بنت رسول ‏الله صلى الله علیه و آله سیدة نساء العالمین و الحسن بن على بن ابى‏ طالب و على بن الحسین بن على و محمد بن على و جعفر بن محمد رضوان الله علیهم اجمعین.» [3]

و این نشان مى‏ دهد که قبر آن بزرگواران در قرن چهارم یعنى تا زمان مسعودى مشخص بوده است، و اگر قبر حضرت زینب (س) در این قبرستان قرار داشت، نام او هم حداقل تا زمان مسعودى روى قبر نوشته مى‏شد. چنانکه قبر همسرش عبدالله بن جعفر در همان قبرستان مشخص است، بنابراین چگونه ممکن است قبر حضرت زینب در بقیع باشد، اما هیچ نشانى از آن نباشد، و در هیچ تاریخى یاد نشده باشد؟از طرف دیگر موضوعات تاریخى جاى اعمال استصحاب نیست که بگوییم: بازگشت‏ حضرت زینب (س) به مدینه قطعى است، اما خروج او از این شهر ثابت نشده است، پس در همان شهر و همانجا به خاک سپرده شده است.[4]

ج: احتمال شام

طرفداران این نظریه مى‏ گویند: در مدینه قحطى و دست تنگى شدیدى به وجود آمد. عبدالله جعفر تصمیم گرفت ‏با همسر خود؛ حضرت زینب (س) به شام که مقدارى زمین زراعتى داشت‏ سفر کند. پس از مسافرت به شام حضرت زینب (س) در همانجا درگذشت.[5]

نقد و بررسی

1- اینکه گفته شده است که عبدالله بن جعفر در حومه دمشق مزرعه و قریه داشته و همراه همسرش جهت ‏سرکشى یا بهره‌بردارى از آن‏ها رفته بوده و در این سفر حضرت زینب (س) درگذشته است مطلب بى ‏اساسى است. در هیچ یک از کتب تاریخى از چنین مزرعه‏ اى اسمى به میان نیامده و اصولا چون عبدالله فرد بخشنده‏ اى بوده هرگز مال و ثروت در دست او دوام نمى‏ آورده است، بنابراین چگونه ممکن است داراى چنین مزرعه و قریه ‏اى بوده باشد؟

2- اگر فرضا عبدالله بن جعفر چنین مزرعه ‏اى داشته، ممکن بود شخصا براى رسیدگى به وضع آن به شام برود و دیگر نیازى به بردن همسر و دیگر اعضاى خانواده خود که مستلزم هزینه زیادى بود، نداشت.

3- مدینه از شهرهاى مهمى است که مثل بسیارى از شهرهاى مهم دنیا براى آن تاریخ‏هاى متعددى نوشته ‏اند. بعضى از این کتاب‏ها به حوادث مهمى که در مدینه اتفاق افتاده مثل زلزله، آتش گرفتن حرم پیامبر اکرم (ص)، وزیدن باد سرخ و… پرداخته‏ اند. اگر چنان قحطى و گرسنگى در آن سال در مدینه اتفاق افتاده بود، قطعا در این کتاب‏هاى تاریخى درباره آن بحث مى‏ شد، در حالى که چنین چیزى مطرح نشده است.

نتیجه بحث

پس از بررسى سه احتمال در مورد محل دفن حضرت زینب کبرى (س) مى‏ توان چنین نتیجه گرفت که:

احتمال مصر اشکالات فراوان دارد، احتمال مدینه بدون دلیل است، و احتمال شام به نظر استوارتر مى‏ آید گرچه دو اشکال باقى مى ‏ماند:یکى اینکه به چه دلیل عبدالله جعفر حضرت زینب (س) را به شام برده است ‏با اینکه حضرت زینب (س) دل خوشى از شام نداشت، و اشکال دیگر اینکه بسیارى از مورخین نوشته ‏اند: آنکه در شام دفن است «ام‌کلثوم‏» فرزند على (ع) است. [6]

اشکال دوم را بدین صورت مى ‏توان حل کرد که منظور از «ام کلثوم‏» همان زینب کبرى (س) است ولى مشکل اینجاست که کسانى مثل ابن جبیر از این ام کلثوم به «زینب صغرى‏» و نه «زینب کبرى‏» تعبیر آورده‏ اند و در سنگ نوشته ‏اى که از خاک مقبره در شام استخراج شده است، چنین نگاشته شده است که: «هذا قبر زینب الصغرى المکناة بام کلثوم ابنت على بن ابوطالب امها فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنت‏سید المرسلین محمد خاتم النبیین صلى الله علیه و سلم.» [7]

گرچه نتوان به یقین مشخص کرد که قبر حضرت زینب (س) در کجا واقع است ولى مى‏ توان گفت: زیارتگاه‏ ها و اماکنى که به این دودمان منسوبند همه از مصادیق آیه شریفه «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ»[8] مى‏ باشند. این خانه‏ ها و زیارتگاه‏ ها ولو منسوب به آن‏ها باشد – جاى ذکر و توجه به خدا و انسان‏ سازى و پیوند با شهیدان و اهل بیت است. محل دفن اهل بیت هر کجا که باشد یاد و خاطره شان زنده است و در سینه‏ هاى مردم عاشق جاى دارند. چه زیبا سروده ‏اند که:

بعد از وفات، تـربـت مـا در زمیـن مجـوى در سینه‏ هاى مردم عارف مزار ماست

پی‌نوشت‌ها:

1- هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمى.

2- اعیان الشیعه.

3- التنبیه و الاشراف، چاپ مصر.

4- مرقد العقیله زینب، محمد حسنین السابقى.

5- خیرات حسان، محمد حسن خان، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمى؛ نزهة اهل الحرمین، سید حسن صدر.

6- رحلة ابن جبیر، داربیروت، معجم البلدان یاقوت حموى؛ سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلى موحد.

7- سفرنامه حج، میرزا على‏ خان امین الدوله صدراعظم، مقدمه کتاب.

8- نور، آیه 36.