تحلیل دوازدهم پیام قرآنی «امر معروف و نهی از منکر»

دوازدهمین پیام قرانی که جنبه اجتماعی دارد «امر معروف و نهی از منکر» است، تحلیل این فریضه و پیام قرآنی مبتنی بر بیان چند نکته است

نکته اول؛ این است امر به معروف و نهی از منکر و به تعبیر دیگر «نظارت عمومی» در بین واجبات و فرائض قرآنی به دلایل مختلف از جایگاه ویژه و خاص برخوردار است.

دلیل اول؛ این است از منظر قرآن کریم امت اسلامی از بین امت ها به دلیل امر به معروف و نهی از منکر بهترین امت اند چراکه در آیه 110 سوره آل عمران می فرماید:«كُنْتُمْ خیر امه اخرجت لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ»، در همین راستا است که رسول خدا صلی الله علیه وآله عاملان به آن را بهترین مردمان دانسته و فرمودند: (خیرالنّاس أقرؤهم و أفقههم فی دین اللَّه و أتقاهم للَّه و آمرهم بالمعروف و أنهاهم عن المنکر و أوصلهم للرّحم‏::بحارالأنوار، ج‏۷۹، ص: ۱) و جانشینان خدا و پیامبر در روى زمین خوانده: که مردم در قیامت به: جایگاهشان غبطه خواهند خورد»

دلیل دوم؛ این است از منظر قرآن کریم یکی از راه های به فلاح و سعادت رسیدن هر فرد جامعه؛ امر به معروف و نهی از منکر است، چراکه: آيۀ 104 سورۀ آل عمران که مي فرمايد: «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ »

دلیل سوم؛ این است از منظر قرآن اگر جامعه بخواهد مورد رحمت الهی قرار بگیرد راه کارش امر به معروف و نهی از منکر است. از همین رو در آیه 71 سوره توبه می فرمایند: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»

دلیل چهارم؛ این است از منظر قرآن اگر شخص بخواهد به شایستگی لازم برسد امر به معروف و نهی از منکر است از همین روست در آیه 17 سوره لقمان آمده است :«يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَ مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورُ»
در همین راستا است علی علیه السلام می فرمایند: «مَنْ کانَ فیه ثَلاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنیا وَ الاْخِرَةُ: یـَأْمُرُ بِالْمـَعْرُوفِ وَ یـَأْتـَمِرُ بِـهِ وَ ینْهى عَنِ المْنُکرِ وَینْتَهى عَنْهُ وَ یحافِظُ عَلى حُدُودِاللّه ِجَلَّ وَ عَلا(تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص: 233) کسى که سه چیز در او باشد، دنیا و آخرتش سالم مى ماند: ۱. امر به معروف کند و خود نیز پذیراى آن باشد. ۲. نهى از منکر کند و خود نیز از آن پرهیز کند. ۳. حدود الهى را نگهدارى کند».

نکته دوم‌؛ این است «منکر» که می بایست نسبت به ان نهی شود، از نظر مراتب به سه مرتبه تقسیم می شود:

اول ارتکاب: گاه منکری انجام می شود که تنها مرتکب شونده را تحت تأثر قرار می دهد و این منکر از مرحله ارتکاب فراتر نمی رود.

دوم؛ اشاعه: اما گاهی شخص دیگران را نیز مستقیم یا غیر مستقیم به سوی معروف یا منکری که خود به آن تمایل پیدا کرده فرا می خواند؛ این مرحله اشاعه است.
سوم؛ اقامه: مرتبه بالاتر از آن زمانی است که معروف یا منکر به مرحله اقامه می رسد. اقامه به معنای فراهم نمودن زمینه ها و ساز و کارهایی است که موجب بسط و گسترش معروف یا منکر می شود ‌به عنوان نمونه کسی که از دیگری طلب ربا می کند، مرتکب گناه ربا شده است و زمانی که دیگران را هم به این گناه فرا می خواند و برای اثبات مطلوبیت آن تبلیغ می کند، به مرحله اشاعه ربا وارد شده است و اگر بانکی تأسیس نماید و ساز و کاری جهت تبادل سود نامشروع تأسیس نماید، به مرحله اقامه رسیده است.

در امر به معروف و نهی از منکر باید به مراتب معروف و منکر توجه داشت و اولویت تلاش انسان باید در جهت نهی اقامه کنندگان منکر، پس از آن باید اشاعه کنندگان و در درجه بعد مرتکبین منکر باشد

سومین نکته؛ این است امر معروف و نهی از منکر مراتب دارد و با رعایت آن می توان اقدام نمود.

مرتبه اول؛ عمل گرایی: مهمترین و اثربخش‌ترین روش امر به معروف و نهی از منکر این است که انسان با عمل و رفتار خود دیگران را به خیر و خوبی نزدیک و از بدیها بیزار گرداند. امام على علیه السلام می فرمایند: «أَصْلِحِ الْمُسِی‏ءَ بِحُسْنِ فِعَالِک وَ دُلَّ عَلَى الْخَیرِ بِجَمِیلِ مَقَالِک‏»؛(تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص:۲۵۵) 

آدم بدکار را به وسیله کارِ نیک خود اصلاح کن، و با سخن زیبایت دیگران را به کار خیر رهنمون باش. همچنین انسان وظیفه دارد پیش از دیگران خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد؛ به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام: «کسانى که مردم را به کارهاى نیک امر مى کنند و خود آن را انجام نمى دهند و کسانى که مردم را از کارهاى زشت باز مى دارند اما خود مرتکب آن مى شوند، مورد لعن الهى هستند»(نهج البلاغة للصبحی صالح،ص:۱۸۸)

مرتبه دوم؛ اظهار تمایل یا انزجار: آنچه مقصود این دو فریضه است، گاه تنها با اظهار تمایل یا انزجار حاصل می شود. ممکن است تنها روی گرداندن یا چهره در هم کشیدن کافی باشد تا عامل منکر از کارش دست بردارد. امام على علیه السلام فرمودند: «أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ أَنْ‏ نَلْقَى‏ أَهْلَ‏ الْمَعَاصِی‏ بِوُجُوهٍ مُکفَهِرَّة» (لکافی؛ ج‏۵ ؛ ص۵۹) رسول خدا صلی الله علیه وآله به ما امر فرمودند که با گنهکاران با چهره اى درهم کشیده برخورد کنیم.

مرتبه سوم؛ روشنگری: بسیاری از انحرافات انسان ریشه در جهل و ناآگاهی او دارد؛ از این رو یکی از روشهای کار آمد در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، روشنگری و رفع شبهه است.

نکته چهارم؛ این است امر به معروف و نهی از منکری موثر است که با حفظ شرایط انجام شود و گرنه نتیجه عکس خواهد داشت، از همین رو فقهاء برای امر به معروف و نهی از منکر چهار شرط ذکر کرده اند؛
نخستین شرط؛ امر به معروف و نهی از منکر« علم به معروف و منکر» است یعنی امر و نهی‌کننده باید معروف و منکر را بشناسد و در غیر این صورت موظف نیست امر به معروف و نهی از منکر کند، بلکه نباید چنین کاری بکند؛ زیرا ممکن است در اثر جهل و نادانی امر به منکر و نهی از معروف کند، بنابراین نهی از منکر کردن کسی که نمی‌دانیم کارش حرام است یا نه (مثلاً معلوم نیست موسیقی که گوش می‌دهد از نوع مبتذل و حرام آن است یا حلال) واجب بلکه جایز نیست.

شرط دوم؛ امر به معروف و نهی از منکر، «احتمال تأثیر» است یعنی امر و نهی‌کننده باید احتمال بدهد که امر و نهی او اثر و نتیجه‌ای ولو در آینده دارد.

سومین شرط امر به معروف و نهی از منکر «اصرار بر گناه» است یعنی باید شخص گناهکار بر استمرار گناه، اصرار و سماجت داشته باشد و چنانچه معلوم شود که وی بدون این که امر و نهی شود خود از خطا دست بر می‌دارد یعنی معروف را به‌جا می‌آورد و منکر را ترک می‌کند امر و نهی او واجب نیست.

چهارمین شرط‌؛ امر به معروف و نهی از منکر «نداشتن مفسده» است یعنی باید امر و نهی مفسده نداشته باشد، بدین‌ ترتیب اگر امر و نهی موجب شود به شخص امر و نهی‌کننده و یا به مسلمان دیگر مفسده‌ ای از قبیل ضرر جانی و یا آبرویی و یا مالی برسد، در این‌جا امر و نهی واجب نیست. البته مکلف موظف است ملاحظه‌ی اهمیت را بکند یعنی باید در تمام معروف و منکرها بین مفسده‌ی امر و نهی و مفسده‌ی ترک امر و نهی مقایسه کند و سپس به آنچه مهمتر است عمل نماید.

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| تحلیل پیام های قرآنی درماه مبارک رمضان «قسمت دوازدهم»
نگارنده: «مبلغ نخبه حجت الاسلام و المسلمین سید محمدتقی قادری»