یکی از زیباترین جلوه های ارتباط عاشقانه با خدا و اساسی ترین راه های سیر و سلوک، ذکر الهی است.
ذکر و یاد خدا، در مقابل غفلت و نسیان است، و آثار سازنده روحی و اخلاقی فراوانی دارد.
ذکر خدا مثل مدافعی است که در مقابل هجوم هوس ها، ما را و دل ما را محاظت نموده و به ما کمک می کند که بن بست ها را باز کنیم و راه های عروج را بگشاییم.

ما سه نوع ذکر داریم:
۱. ذکر زبانی؛
۲. ذکر عملی؛
۳. ذکر قلبی.

علمای اخلاق معتقدند: بهترین ذکر، استغفار است.
پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: الاستغفار… خیر العباده - برترین عبادت، استغفار است. (کافی، ج۲، ص۵۰۵)
استغفار یعنی از خدای متعال طلب بخشش کردن و مغفرت او را خواستن.
استغفار، عکس العمل قوای روحانی در برابر اعمال شهوانی و غضبی است.

حضرت علی (ع)، برای استغفار شش معنا ترسیم کرده اند:
ا. الندم علی ما مضی - پشیمانی از گذشته؛
۲. العزم علی ترک العود ابدا - عزم بر ترک گناه؛
۳. ان تودی حقوق المخلوقین - ادای حقوق مردم؛
۴. ان تودی حق الله - ادای حقوق الهی؛
۵. ان تذیب اللحم الذی نبت علی السحت و الحرام - آب کردن گوشت های روییده از مال حرام؛
۶. ان تذیق البدن الم الطاعات - تن دادن به سختی طاعت. (بحار، ج۶، ص۲۷)

پیامبر اسلام (ص) هم مامور به استغفار بودند: واستغفره انه کان توابا.
آن نبی بزرگوار فرمودند: و انه لیغان علی قلبی فاستغفرالله فی الیوم سبعین مره - گاهی آینه دلم غبار می گیرد، برای همین روزی هفتاد بار استغفار می کنم. (بحار، ج۶، ص۱۸۲)
امام کاظم (ع) فرمودند: انی استغفر الله فی کل یوم خمسه آلاف مره - من در هر روز پنج هزار بار استغفار می کنم. (بحار، ج۹۰، ص۲۸۲)
بزرگان و پاکان از عرفا هم بیشتر به استغفار می پرداختند.
ما مردم نیز که در زندگی اشتباه و تخلف داریم، باید استغفار کنیم.

البته استغفار انواع گوناگونی دارد:
۱. استغفار از گناهان کبیره و صغیره؛
الف: گناهی که اثرش به خود ما برمی گردد؛
ب: گناهی که اثر مستقیم آن به مردم می رسد؛ مثل: پایمال کردن حقوق مردم؛
ج: گناه جمعی ملت ها؛ مثل: سکوت در برابر ظلم.
۲. استغفار از عبادت های ناقص و ریاکارانه؛
۳. استغفار از لذت های غیر لذت یاد خدا؛ و استغفرک من کل لذه بغیر ذکرک.
مرحوم شیخ انصاری از همان چیزی که بسیاری از ما یک عمر در آرزوی آن هستیم استغفار می کند! می ترسد که نکند همین لذت، بتی بوده که بین او و خدا مانع شده است.
۴. استغفار از ترک مستحبات؛
۵. استغفار از بی ادبی در برابر خدا؛
۶. استغفار از شکل دعا و عدم باور استجابت آن؛
۷. استغفار از طغیان در برابر نعمت ها؛ و اذا انعمنا علی الانسان اعرض و نئا بجانبه. (فصلت، ۵۱)
۸. استغفار از دیر آمدن به سمت خدا؛ تا از دیگران ناامید نشود، به سوی خدا نمی آید.
۹. استغفار از دور بودن از خدا؛
۱۰. استغفار از شرک خفی و اخفی؛
۱۱. استغفار از توجه به غیر خدا؛
مرحوم آشیخ جعفر شوشتری روزی در سخنرانی گفت: تمام انبیاء مردم را به توحید دعوت کردند، ولی من شما را به شرک دعوت می کنم؛ همه انبیاء و اولیاء گفتند کار را فقط برای خدا انجام دهید، اما من می خواهم بگویم خدا را نیز در کارهایتان شریک کنید! شما که موحد نمی شوید، دست کم گوشه ای از دلتان را به خدا بسپارید! دربست دل را به غیر خدا ندهید.
۱۲. استغفار از کوچک شمردن خدا؛ عظمت خدا را درک نکردیم و در برابر او گناه کردیم.
۱۳. استغفار از غفلت ها؛ از بی توجهی به خدا.
مرحوم عارف واصل انصاری همدانی فرمود: روزی ناگهان احساس کردم که دارای علم و قدرت بی نهایت شده ام و دیدم که همه چیز در اختیار من است! فورا استغفار کردم و گفتم: خدایا من این ها را نمی خواهم، این ها سد راه من است و من تنها تو را می خواهم، این را گفتم و ناگهان دیدم فورا همه چیز برگشت.
۱۴. استغفار از بی حیایی در برابر خدا؛ در دعای پس از زیارت امام رضا (ع): انی استغفرک استغفار حیاء.
۱۵. استغفار از مشتبه و مکروه؛
۱۶. استغفار از کارهای بیهوده و لغو؛
۱۷. استغفار از غبارهای دل و روح؛
۱۸. استغفار از تاخیر در عبادت ها؛ جا دارد که صدها و هزاران بار استغفار کنیم که چنین توهینی به ساحت قدس الهی روا داشتیم. در حالی که ما را خواند، به سراغ دیگران و امور دیگر رفتیم.
۱۹. استغفار از کوتاهی های در حمایت از انقلاب و نظام؛
۲۰. استغفار از کم توجهی به تدابیر و فرامین ولی فقیه؛
۲۱. استغفار از کوتاهی های نسبت به خانواده شهدا و ایثارگران؛
۲۲. استغفار از کم توجهی یا بی توجهی به مردم؛
۲۳. استغفار اجتماعی؛ مسیر را، هدف جمعی را، کارکرد عمومی را در حوزه توانایی خودمان اصلاح کنیم؛

۲۴. استغفار از اختلافات؛
الف: اختلافات قومی؛
ب: اختلافات مذهبی؛
ج: اختلافات سیاسی؛
د: اختلافات محلی.
۲۵. استغفار از خودخواهی ها و خودپرستی ها؛ در مقابل خداخواهی و خداپرستی.
۲۶. استغفار از غفلت های از موجبات پایه های اصلی و مبانی اقتدار ملی؛ از بی توجهی هایمان به رفتارهای اجتماعی، کوتاهی هایمان در مسیر رشد علمی و اخلاقی و غفلت از توانایی ها و ظرفیت های کشور.
۲۷. استغفار از غفلتمان از دشمن و دشمنی های استکبار جهانی و صهیونیسم بین الملل؛
۲۸. استغفار از بهره نبردن درست از توان فردی و جمعی؛
۲۹. استغفار از بی توجهی یا کوتاهی نسبت به تربیت انقلابی و دینی نسل جدید و آینده؛
۳۰. استغفار از عدم معرفت کامل و جامع نسبت به خدای بزرگ و اولیای الهی؛
۳۱. استغفار از کوتاهی هایمان در شناخت کامل اسلام ناب محمدی (ص)؛
۳۲. استغفار از فاصله گرفتن هایمان از قرآن و نهج البلاغه؛
۳۳. استغفار از بی توجهی هایمان به مرگ و قیامت؛
۳۴. استغفار از کوتاهی هایمان نسبت به پدر و مادر؛
۳۵. استغفار از کوتاهی هایمان در صله رحم؛
۳۶. استغفار از کوتاهی هایمان نسبت به همسایگان؛
۳۷. استغفار از کوتاهی هایمان نسبت به فقرا و مستضعفین؛
۳۸. استغفار از کوتاهی هایمان نسبت به مظلومان و مردم فلسطین؛
۳۹. استغفار از کوتاهی هایمان نسبت به حمایت جدی از جبهه مقاومت؛
۴۰. استغفار از استغفار نکردن هایمان.
بهترین زمان برای استغفار، سحر است. پیامبر گرامی اسلام (ص) به ابوذر غفاری فرمودند: والمستغفرون بالاسحار.

نتیجه این سحرخیزی و استغفار و برگشت به سوی خداوند بزرگ:
۱. بهره مندی از رحمت و رهایی از نقمت و عذاب الهی است: و ما کان الله معذبهم و هم یستغفرون. (انفال، ۳۳)
۲. سوای از رهایی از عذاب الهی، خداوند در آیه سوم از سوره هود می فرماید: و ان استغفروا ربکم ثم توبوا الیه یمتعکم متاعا حسنا - استغفار کنید، به خدا برگردید، تا خدا از زندگی شما بهره مطلوب و نیک را به شما ببخشد.
۳. در روایت است: ادفعوا ابواب البلایا بالاستغفار - درب بلا را به وسیله استغفار ببندید.
۴. با استغفار، باب تفضلات الهی، رحمت الهی، نورانیت الهی، هدایت الهی و برکات الهی به روی انسان باز می شود: یرسل السماء علیکم مدرارا و یزدکم قوه الی قوتکم. (هود، ۵۲)