فال یعنی چه؟ فرق تفأل با تَطَیُّر در چیست؟ با چه راه‌کارهایی می‌توان از شرّ فال بد در امان بود؟

از دیرباز مردم اقوام مختلف معتقد بودند که بعضی از اشیاء عالم در زندگی و سرنوشت آدم‌ها دخالت دارند. سوگمندانه رسوبات این اندیشۀ کهن در فرهنگ امروز هم وجود دارد. اگر همزمان با تولد نوزادی، خانۀ همسایه آتش بگیرد، آن را به فال بد می‌گیرند و قدم نوزاد را شوم تلقی می‌کنند یا اگر مراسم عقدکنان عروس و دامادی، همزمان شود با درگذشت یکی از بستگان، آن وصلت را نحس و بدشگون می‌دانند.

معنی فال

فال اساساً به چه معناست؟
طبق تعریف علامه طباطبایی، «فال عبارت است از استدلال به یکى از حوادث به حادثه‌اى دیگر که بعدا پدید مى‌آید و در بسیارى از مواردش مؤثر هم واقع مى‌شود و آنچه را كه انتظارش دارند پیش مى‌آید چه خیر و چه شر؛ چیزى كه هست فال بد زدن مؤثرتر از فال خیر زدن است (و این تأثیر مربوط به آن چیزى كه با آن فال مى‌زنند نیست، مثلا صداى كلاغ و جغد نه اثر خیر دارد و نه اثر شر بلكه)، این تأثیر مربوط است به نفْسِ فال‌زننده.» (ترجمۀ المیزان، ج19، ص126)

البته آنچه در زمان ما تحت عنوان فال‌بینی یا فال‌گیری مرسوم است بیشتر یک نوع پیش‌گویی وغیب‌گویی (کَهانت) است که اگر نتیجۀ آن به صورت جزمی و قطعی قلمداد شود حرام است. اما روش‌هایی مثل فال قهوه، فال چای، فال چوب، فال ای چینگ، فال آرزو، فال اوراکل (فرشتگان)، فال تاروت، فال شمع و حتی فال به دیوان حافظ، بیشتر یک نوع سرگرمی است و طبق نظر برخی فقیهان، «چنانچه خاطری را مشوَّش نکند و برای پیشرفت و کمال وی مانعی ایجاد ننماید و بی‌جهت امید به زندگی را از او نگیرد اشکالی ندارد». (مفاتیح الحیاة، جوادی آملی، ص 758، 759)

نظر اسلام دربارۀ تفأل و تَطَیُّر
در گذشته، قبل از شروع کارهای مهم اگر پرنده‌ای به جانب راست می‌پرید آن را به فال نیک و اگر به جانب چپ می‌پرید آن را به فال بد می‌گرفتند. فال خیر را تفأل و فال بد را تَطَیُّر می‌گویند. تَطَیُّر از مادۀ طَیْر به معنا پریدن است.

بر اساس روایات اسلامی، فال نیک زدن اشكالی ندارد؛ زیرا حسن‌ظن و مثبت‌نگری از نظر روانی انگیزه‌بخش و امیدافزاست.

در حدیث قدسی آمده: «أَنَا عِنْدَ حُسْنِ‏ ظَنِّ‏ عَبْدِی بِی» (من نزد گمان نیک بنده‌ام به خودم هستم.)

شاید به همین دلیل است که اسلام فیل نیکو را امضاء و مهر بطلان بر پای فال بد می‌زند.

بنا بر گزارش تاریخ، پیامبر صلی‌‎الله‌‎علیه‌وآله‌ نه تنها خود فال خوب می‌زد بلکه به خوش‌بینی و تفأل نیز سفارش می‌کرد و می‌فرمود: «فال نیک بزنید تا آن را بیابید» (بحارالانوار، ج20، ص333)

در ماجرای صلح حُدَیبیّه وقتى حضرت دیدند سهیل بن عمرو از طرف سران مکه برای مذاکره آمده است، فرمودند: «حالا دیگر امر بر شما آسان شد» (بحارالانوار، ج20، ص381)

همینطور وقتی که به ایشان خبر دادند خسروپرویز نامۀ پذیرش اسلام را پاره کرده و در پاسخ آن مشتى خاک فرستاده است، آن را به فال نیک گرفتند و فرمودند: «به‌زودى مسلمانان خاک کشورش را مالک می‌‏شوند» (بحارالانوار، ج20، ص381)

قرآن از زبان قوم صالح علیه‌السلام می‌فرماید:

«گفتند: ما تو و هر كه را با توست به فال بد گرفته‌ایم. گفت: فال [نیك و بد] شما نزد خداست، بلكه شما مردمى هستید كه امتحان مى‌شوید.» (نمل:47)

طبق این آیه، وجود حضرت صالح علیه‌السلام، تأثیرى در پیدایش مشكلات ثمودیان نداشته است؛ بلكه حوادث شومی که برای آنها رخ داد براساس برنامه و تقدیر الهى و در راستاى آزمایش آنها بوده است.

چرا خوش‌بین‌ها، خوش‌بیار و بدبین‌ها، بدبیاراند؟
اما آیا واقعاً بین فال بد زدن و حوادث ناگوار رابطه‌ای منطقی برقرار است؟ چرا آدم‌های خوش‌بین، غالبا خوش‌بیارترند و انسان‌ها بدبین، بدبیارتر؟

باید گفت: در حقیقت بین خود تطیُّر و حوادث تلخ و شیرین، رابطه‌ای نیست اما این حوادث، نسبتی دارد با نفس و روان تطیرزنندگان که به‌سادگی قابل انکار نیست.

فخر رازی- صاحب تفسیر کبیر – می‌گوید: گاهی تصورات نفس سبب پیدایش برخی حوادث می‌گردد بدون آنکه اسباب جسمانی و مادی در کار باشند مثلاً همّ و غم یا غضب باعث گرمی بدن شده یا کسی که بالای دیواری حرکت می کند تصور و فکر سقوط باعث سقوط او می‌گردد، همچنانکه تصور مریضی یا سلامتی موجب سلامتی یا مرض می‌شود. بنابراین بعید نیست که یک نفس قوی به جهت قوت و قدرتی که کسب نموده، طوری باشد که بتواند علاوه بر تأثیری که بر بدن خود دارد در بدن‌های دیگر نیز اثرگذار باشد و انفعالاتی از او صادر شود که سبب شفای مریض کردد و یا با طلب شفای مریض از او، مریض خوب گردد و یا با دعای او باران نازل شده و با نفرین او زلزله و طوفان حادث گردد و یا جمادی حیوان گردد یا حیوانی جماد شود. و شاهد همه اینها آن است که با چشم زخم نگاه یک چشم می تواند در دیگری اثر گذاشته و باعث تغییر در رفتار او گردد.»

راه‌کار مقابله با فال بد (تَطَیُّر)
حال اگر وسوسه شدیم یا از روی عادت، فال بد زدیم یا دیگری برایمان فال بد زد چه کنیم تا از پیامدهایش منفی‌اش در امان بمانیم؟

پیامبر صلی‌‎الله‌‎علیه‌وآله‌ در دستورالعملی خاص، راه‌کار مقابله با آثار فال بد را به ما تعلیم داده‌اند و آن در یک کلمه خلاصه می‌شود: بی‌اعتنایی و ترتیب اثر ندادن.

حضرت می‌فرمایند: «سه چیزند که هیچ‌کس را از آن‌ها رهایی نیست: گمان بد و فال بد زدن و حسادت. راه گریز از این سه را برایتان خواهم گفت: زمانی که گمان بد بردی، پس آن را محقق نکن و زمانی که فال بد زدی پس بگذر و هنگامی که حسادت ورزیدی ظلم نکن». (مشکاة، ج۷، صص۲۹۱-۲۸۹) تبیان