با بررسی تاریخ انبیا و اولیای الهی و واکاوی متون دینی، پی به عواملی برده می‌شود که انسان‌ها به واسطه داشتن آنها در مقابل حق قرار گرفته و می‌گیرند؛ به گونه‌ای که حاضر به پذیرش حق نیست. می‌توان گفت: خودبرتر بینی و تکبر از مهم‌ترین این عوامل است. از آنجا که حکومت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) بر اساس حق مداری، شکل می‌گیرد یک منتظر باید خود برتر بینی را از خود و جامعه، برطرف کند. این نوشتار در پی آن است که زنگ خطر حق ناپذیری به واسطه تکبر را در وجودمان به صدا در بیاورد که اگر تکبر در ما و دیگران وجود دارد برای برطرف شدنش اقدام کنیم.

ماهیت تکبر

مرحوم نراقی در معنای کبر و تکبر و فرق آن با عجب می‌نویسد: «حالتى كه آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و اعتقاد برترى خود را بر غير داشته باشد. و فرقش با عجب، آن است كه [در عجب]، آدمى خود را شخصى داند، و خود پسند باشد، اگر چه پاى كسى ديگر در ميان نباشد، ولى در كبر، بايد پاى غير نيز در ميان آيد تا خود را از آن برتر داند و بالاتر بيند. و اين كبر، صفتى در نفس و باطن است. و از براى اين صفت، در ظاهر، آثار و ثمرات چندى است كه اظهار آن آثار را تكبّر گويند» (معراج ‏السعادة، ج2، ص287).

تکبر انواع مختلفی دارد. گاهی تکبر بر خدای متعال است که بد‏ترين انواع كبر می‌باشد و منشأ آن، جهل محض و طغیان است. در برخی موارد، تکبر بر پیامبران و امامان ـ علیهم السلام ـ است كه در آن، متکبر به دلیل خودپرستى، خویش را برتر از آن مي‌داند كه مطیع بشرى مانند خودشان شود و اين قسم نزدیک تكبّر بر خدا می‌باشد. بعضی اوقات، تکبر بر سایر مردم می‌باشد كه خود را برتر از دیگران می‌داند و غير خود را حقير می‌شمارد. این نوع از تکبر نیز از مهلکات عظیم است (ر.ک: معراج السعادۀ، ج2، ص291).

از خواص گسترش اومانیسم و انسان‌گرایی، رواج خود برتر بینی است. امروزه بسیاری، از رواج فرهنگ خودشیفتگی و اصرار افراطی بر خود تحقق بخشی و ابراز خویشتن، خبر می‌دهند (فصلنامه قبسات، شماره56، ص190).

نقش تکبر در نپذیرفتن حق

در روایتی، امام علی (ع)، کبر را به منزله سر برای طغیان و سرکشی، معرفی می‌کند: «احْذَرِ الْكِبْرَ فَإِنَّهُ رَأْسُ الطُّغْيَان‏» «از تكبّر بپرهیز كه ريشه طغيان است‏» (غرر الحکم، ص162). رسول خدا (ص) در بیان برخی از آثار کبر به رویگردانی متکبر از حق، اشاره می‌فرماید: «الْكِبْر أَنْ تَتْرُكَ الْحَقَّ وَ تَتَجَاوَزَهُ إِلَى غَيْرِهِ.» «کبر آن است که حق را ترک کنی و به غیر حق، روی بیاوری» (الامالی، ص538).

این رذیله اخلاقی، در آغاز خلقت انسان، باعث شد شیطان، در برابر حق بایستد. تكبّر و استكبار، از صفات ناپسندی است كه حتّى اجازه بازگشت بعد از بيدارى را به انسان نمى‌دهد؛ چنانچه در داستان سجده ابلیس به حضرت آدم ـ علیه السلام ـ آمده هنگامى كه ابلیس، متوجّه خطاى خود شد توبه نكرد، زيرا كبر و غرور به او اجازه نداد سر تسليم و تعظيم در برابر پديده بزرگ آفرينش یعنی انسان، فرود آورد، بلكه بر لجاجت خود افزود (اخلاق در  قرآن، ج2، ص24).

در وقت ظهور امام عصر ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ نیز یکی از عواملی که دشمنان امام موعود ـ علیه السلام ـ با دیدن حقانیت ایشان و حقانیت هدفشان باز به راه کج خود حرکت می‌کنند تکبر است.

در این راستا باید افراد جامعه، قبل از ظهور، این خصلت را از خود دور کنند. تقویت روحیه حق طلبی و عدم تکبر در مقابل آن از وظایف هر انسانی است که می‌خواهد زمینه ساز ظهور امامش باشد (مجله انتظار موعود، شماره 10، ص97).

پیامدهای خود برتر بینی و تکبر

تکبر، عوارضی را برای دارنده این صفت و جامعه به دنبال دارد که از آن جمله، روا داشتن ظلم بر دیگران است.

ظلم و ستم کردن، خصلتی است که با ماهیت قیام حضرت بقیۀ الله الاعظم (عج) در تضاد است. ستمگرانی که به دیگران، ظلم روا داشته‌اند و کسانی که حقوق مردم را غصب و پایمال و ضایع کرده‌اند نهضت امام را بر علیه خود می‌دانند و در مقابل امام، ایستادگی خواهند کرد.

در دعای ندبه بیان شده که حضرت ریشه ظالمان و جائران را نابود می‌کند: «أَيْنَ الْمُعَدُّ لِقَطْعِ دَابِرِ الظَّلَمَةِ … اَيْنَ الْمُرْتَجَى لِإِزَالَةِ الْجَوْرِ». «کجا است آن آقایی که برای ریشه کن ساختن ستمگران، آماده شده است؟ … کجا است آن کسی که مایه امید برای از بین بردن ستم می‌باشد؟» (الإقبال بالأعمال الحسنة، ج‏1، ص508).

امام رضا ـ علیه السلام ـ این ویژگی را برای حضرت بیان می‌کند: «يُطَهِّرُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ مِنْ كُلِّ جَوْرٍ وَ يُقَدِّسُهَا مِنْ كُلِّ ظُلْم‏» (كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص372). این روایت، هر ظلم و جوری را در برمی‌گیرد و قیام امام عصر (ع) بر ضد آن است و قسط و عدالت را برپا می‌دارد.

از پیامدهای دیگر تکبر، تعصب ورزیدن است؛ چون ریشه برخی تعصب‌ها، به برتر دانستن خانواده، ایل و تبار، حزب و دسته، گذشتگان و … می‌رسد. این رذیله اخلاقی، یکی از عللِ انحراف و گمراهی اقوام پیشین و جبهه‌گیری در مقابل انبیاء است. تعصب، لجاجت را به دنبال دارد؛ چون تعصّب به معنی وابستگی غیرمنطقی به چیزی تا آنجا که انسان، حق را فدای آن کند و لجاجت به معنی اصرار بر چیزی است به گونه‌ای که منطق و عقل را زیر پا بگذارد که خیلی از اوقات، ثمره این دو رذیله اخلاقی، تقلید کورکورانه است (ر.ک: اخلاق در قرآن، ج2، ص203).

دشمنان امام زمان (ع)، حقانیت ایشان را می‌بینند و در برابرشان می‌ایستند. می‌توان یکی از دلایل مقابله این افراد با امامِ حق را، تعصب شان دانست.

یک منتظر وظیفه دارد زمینه قبول حق را با از بین بردن تعصبات غیر عقلانی در خود و دیگران، فراهم آورد./841/ی۷۰۳/س

حجت الاسلام مجتبی صداقت، پژوهشگر و دانش آموخته حوزه علمیه قم

منابع:

ابن بابويه، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة، اسلاميه، تهران، دوم، 1395ق.

ابن طاووس، على بن موسى، الإقبال بالأعمال الحسنة فيما يعمل مرة فى السنة، دفتر تبليغات اسلامى، قم، اول، 1376ش.

تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم (مجموعة من كلمات و حكم الإمام علي عليه السلام)، دار الكتاب الإسلامي، قم، دوم، 1410ق.

طوسى، محمد بن الحسن، الأمالي، دار الثقافة، قم، اول، 1414ق.

پور عزت، علی اصغر، مجله انتظار موعود، شماره 10، مقاله: «ضرورت توسعه و فرهنگ عدالت پذیری برای نیل به جامعه عدل موعود 2»، زمستان 1382ش، ص86-98.

مکارم شیرازی، ناصر، و دیگران، اخلاق در قرآن، مدرسۀ الامام علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ ، قم، سوم، 1384ش.

نراقى، ملا احمد، معراج السعادة، انتشارات هجرت، پنجم، 1377ش.

منبع«خبرگزاري رسا-۱۳۹۶/۱۲/۱۰