عالمان و دانشمندان اسلامی ، در کتاب های خود ، چهار شرط را آورده اند ، که اگر همه این شرایط چهارگانه وجود داشت ، امر به معروف و نهی ازمنکر واجب می شود ، در غیر این صورت ، واجب نخواهد بود . امّا آن چهار شرط عبارت اند از:

علم و آگاهی به معروف و منکر
فردی که امر به معروف و نهی از منکر می کند ، باید بداند آن کاری را که مخاطب ترک کرده معروف است ، تا او را به انجام معروف وادار کند و نیز بداند کاری را که آن شخص انجام می دهد منکر است، تا او را از آن عمل نهی کند .

احتمال تأثیر
شخصی که امر به معروف و نهی از منکر می کند ، در صورتی که بداند یا احتمال بدهد ، که امر و نهی او در مخاطب ، تأثیرگذار خواهد بود ، باید او را امر به معروف و یا نهی از منکر کند.

استمرار گناه
در صورتی که فردی ، در حال انجام گناهی است، که از نظر زمانی تداوم می یابد و یا اینکه گناهی را انجام داده ، ولی بنا دارد برای بار بعدی نیز آن را تکرار کند . امّا اگر خود آن فرد از گناه دست بردارد و یا نشانه های اطمینان آوری از انصراف او از گناه وجود دارد ، نهی او لازم نیست .

امر و نهی ، مشکل ساز نباشد
اگر فردی که امر و نهی می کند ، بداند که از سوی مخاطب ، پیامدهای خطرناکی برای او پدید خواهد آمد و ضرری بر جان و مال و یا آسیبی بر آبروی او وارد خواهد شد، امر و نهی بر او واجب نیست و هم چنین است، اگر این خطر و ضرر برای بستگان و دیگر مؤمنین پیش آید.

نکته : ضررهای پیش پا افتاده و ناچیز ، مقصود نیست .

مراحل امر به معروف و نهی از منکر

1- مرحله قلبی

در این مرحله انسان مؤمن با دیدن این که کار خوبی توسط دیگران انجام می شود در دل خود خوشحال می شود و سرور و شادمانی از چهره او نمایان می گردد و نیز با مشاهده کار ناروایی ، در دل و درون خود اندوهگین می گردد و ناراحتی و نفرت در چهره او ، خود را نشان می دهد .

امیر مؤمنان امام علی u می فرماید : اَمَرَنا رَسولُ الله اَن نُلقِی اَهلَ المَعاصِی بِوُجوهٍ مُکفَهِرّة ،

رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به ما دستور داده است که با اهل معصیت با چهره های گرفته برخورد کنیم.

2- مرحله زبانی

در این مرحله فرد مسلمان ، با گفتن جمله ای ، مخاطب خود را به کار خوبی تشویق و وادار می کند و یا با گفتن جمله ای او را از کاری نادرست باز می دارد .

3- مرحله عملی

در این مرحله ، با عمل ، فردی را به کار خوب وادار یا از کار زشت باز میججدارند . منظور این است
که اگر با تذکّر زبانی ، معروف ، انجام نشد و یا فردی از کار زشت، دست برنداشت ، عملاً جلوی او را می گیرند .

نکته ها:

مراحل سه گانه امر به معروف و نهی از منکر ، به ترتیبی که گفته شد ، باید رعایت شود.
مرحله قلبی و زبانی وظیفه همگان است ، امّا برخورد عملی بر عهده دولت اسلامی است .
برخورد عملی و الزام آور در خانه ، حقّ پدر است ، او می داند جلوی کارهای ناشایست فرزندان خود را بگیرد .
برخورد عملی و همراه با الزام ، تنها در انجام واجب ها و ترک حرام ها ، درست است و «در انجام مستحّب ها و ترک مکروه ها ، الزامی وجود ندارد» .
اهمیّت برخی از موضوعات به قدری روشن است که جامعه اسلامی باید واکنش مناسب و به موقع از خود نشان دهد و نمی تواند منتظر مأموران دولتی بماند ، مانند این که فردی بخواهد ، کسی را به قتل برساند و اطرافیان با زبان ، هر چند او را از این کار نهی می کنند ، گوش نمیکند ، در این جا وظیفه مردم است که در صورت امکان ، مانع از آدم کشی آن فرد بشوند .
کسانی که الگوی دیگران قرار می گیرند ، مانند : معلّمان ، استادان دانشگاه ، روحانیون ، نخبگان علمی ، مسئولان و … باید با رفتار و گفتار درست و درس آموز ، مشوّق عملی دیگران ، برای انجام واجب ها و مستحّب ها و ترک حرام ها و مکروه ها باشند .

برای آنکه مخاطب ، معروفی را که کنار گذاشته انجام دهد و یا اگر مُنکری را مرتکب می شود ، رها کند ، باید او را امر به معروف و نهی از منکر کرد ، روش های گوناگونی برای رسیدن به این هدف وجود دارد که مهم ترین آنها عبارتند از :

1- شیوه گفتاری

در این شیوه ، آمر و ناهی ، با مخاطب خود ، از راه گفت و گو ارتباط برقرار می سازد و بیان خود او را به معروف فرا می خواند و یا از منکر بر حذر می دارد ، در این شیوه نکته های زیر ، رعایت گردد :

الف- استفاده از گفتار نرم                        ب- پندآمیز باشد            ج- مخاطب را از خود بداند

2- شیوه نوشتاری

گاهی آمر و ناهی ، به دلایلی ، شرایط را برای امر به معروف و نهی از منکر زبانی و گفتاری ، مناسب نمی بیند . امّا یادآوری کتبی و نوشتاری را مؤثّر تشخیص می دهد و از این شیوه بهره می گیرد . روشن است که در یادداشت کتبی نیز ، نرم بودن جملات ، پندآمیز بودن ، حفظ کرامت و شخصیت مخاطب باید مراعات گردد.

3- شیوه عملی

منظور این است ، که گاهی آمران و ناهیان با پایبندی خود به ارزش های دینی و احکام الهی ، بهترین امر به معروف و نهی از منکر را در رفتار خود نشان می دهند ، به ویژه ، اگر از کسانی باشند که نقش الگو برای بخش هایی از جامعه را داشته باشند .

حضرت امام صادق u به شیعیان خود فرموده است : کُونُوا دُعاةً اِلی اَنْفُسِکُم بِغَیْر اَلْسِنَتِکُم ، مردم را به (دین و مذهب) خود، به غیر زبان هایتان (و با عمل خود) دعوت کنید.

4- شیوه «مستقیم و غیر مستقیم»

در جاهایی ، امر به معروف و نهی از منکر ، در صورتی اثر می بخشد، که آمر و ناهی مستقیماً با مخاطب خود، ارتباط برقرار سازد و با او به گفت و گو بنشیند، امّا گاهی شرایط زمانی ، مکانی یا اشخاصِ مورد خطاب، به گونه ای است، که نمی توان به شکل مستقیم ، امر و نهی کرد و شاید هم اثر منفی داشته باشد ، در این مورد از شیوه غیر مستقیم ، استفاده می شود .

5- شیوه «فردی» و «جمعی»

گاهی آمر و ناهی ، با ارتباط فردی خود با مخاطب و تذکّر زبانی به او، می تواند تأثیرگذار باشد و معروف را محقّق سازد ، یا این که از انجام منکر یا ادامه آن جلوگیری کند . ولی گاه به تنهایی ، تأثیرگذار نیست، امّا اگر گروهی ، سه یا چهار نفره یا بیشتر ، با مخاطب گفت و گو کنند، مؤثّر می افتد .

در این صورت لازم است به شکل جمعی ، به امر به معروف و نهی از منکر اقدام نمایند .

6- شیوه «تدریج»

آمر و ناهی ، در برخی موارد و درباره بعضی از اشخاص، به شرایط ویژه ای برخورد می کند و تشخیص می دهد ، که در این مورد خاص باید فراخوان تدریجی به معروف داشته باشد یا از منکر نهی کند ، زیرا در غیر این صورت یا تأثیر مثبتی در مخاطب پدید نمی آید و یا اثر منفی بر جای خواهد گذاشت .

7- شیوه تکرار

آمر و ناهی ، در مواردی ممکن است با یک بار تذکّر و یادآوری به مخاطب خود ، نتواند او را به انجام معروف یا ترک منکر وادار سازد ، امّا می داند ، که اگر به امر به معروف یا نهی از منکر را ، تکرار کند و چند بار به این کار اقدام نماید ، در مخاطب تأثیرگذار ، خواهد بود ، باید از شیوه تکرار بهره گیرد .

8- شیوه تداوم

تداوم و استمرار ، از دیگر شیوه هایی است ، که آمر به معروف و ناهی از منکر ، در مواردی از آن استفاده می کند ، منظور از تداوم این است که اگر آمر و ناهی ، بداند که با یک مرتبه و یا حتّی چند مرتبه (تکرار) تأثیری در مخاطب ، پدید نمی آید ، امّا اگر به شکل مستمرّ و پیوسته او را به معروف فرا خواند و از منکر باز دارد ، مؤثّر خواهد بود ، لازم است این شیوه را به کار گیرد تا به هدف برسد.

9- شیوه «ستایش»

در برخی موارد و نسبت به بعضی از افراد ، آمر یا ناهی تشخیص می دهد که اگر از خوبی های مخاطب خود ، مدح و ستایش کند ، او در انجام معروف یا ترک منکر ، عزم و اراده بیشتری از خود نشان می دهد و به اصلاح رفتار ناشایست خود، می پردازد .

10- شیوه «نکوهش»

در پاره ای موارد و افراد، آمر یا ناهی ، تشخیص می دهد که اگر به نکوهش و ملامت فرد ، نسبت به ترک معروف یا انجام منکر بپردازد ، مؤثّر خواهد بود .

11- شیوه کنترل

یکی دیگر از راه های تحقق معروف و انجام آن و ترک منکر ، از سوی فرد یا افراد ، شیوه اعمال کنترل و مراقبت بر رفتار مخاطب است، به گونه ای که خود او بداند ، که زیر نظر قرار دارد .

12- شیوه «یادآوری نعمت ها و مسؤولیت ها»

برخی از افراد، گاه بر اثر غفلت زدگی، در انجام واجب ها، سستی می ورزند، یا پاره ای از گناهان را مرتکب می شوند، اگر کسی به آنان یادآوری کند که ؛ عزیز من ، این قدرت و سلامتی جسم و … نعمت هایی است ، که خداوند به تو ارزانی داشته است ، سپاس گزاری از خداوند و شکر از نعمت هایش ، استفاده درست از آنها و در راهی است که برای سعادت و خوشبختی تو قرار داده است .

13- شیوه بیان پاداش

گاهی آمر یا ناهی ، با بیان پاداش عمل خوب ، می تواند مخاطب را به انجام آن ترغیب کند و با بیان کیفر و عِقاب عملِ زشت و منکر ، او را از انجام یا تکرار آن بازدارد .

14-شیوه «ارائه جایگزین»

این است که گاه به فردی که عمل نادرستی انجام می دهد، پیشنهاد انجام کار دیگری بدهند .

15- شیوه «تخلیه روحی- روانی»

افرادی که عقده ای بزرگ به روح آنان سایه انداخته و رنجی ریشه دار با آنان همراه گردیده با حِلم و بردباری ؛ زمینه ای برای گفت و گو ، فراهم سازد و با ایجاد اعتماد، به اصلاح رفتار آنان بپردازد .

16- شیوه «تغافل»

در برخی از موارد ، برای اصلاح رفتار ناشایست بهترین واکنش ، تغافل در برابر عمل مخاطب است . تغافل یعنی خود را بغفلت زدن ، یعنی با این که آن حرف را شنیده ای ، آن را نشنیده بگیری ، و با این که آن کار را دیدی ، آن را ندیده بگیری و به روی خود نیاوری !

17- شیوه «استناد به الگوها»

در هر جامعه ای ، الگوهایی شایسته ، در حوزه های مختلف وجود دارد که زبانزد عام و خاص هستند، در موارد بسیاری ، برای اصلاح رفتار افراد، استناد به این الگوها ، سودمند و کارساز است.

لَقد کان لَکم فِی رسول اللهِ اُسوَةٌ حسنةٌ ، یقیناً ، برای شما ، در (اقتداء) به رسول خدا ، سرمشقی نیکو است .

18- شیوه «تنظیم روابط»

پیش از این گفته شد، هدف از امر به معروف و نهی از منکر ، انجام دادن معروف و ترک منکر است . این هدف ، گاهی با ایجاد ارتباط با مخاطب و یا کم و زیاد کردن ارتباط ، به دست می آید، تنظیم رابطه با مخاطب – با توجّه به شرایط- به سه گونه ، شکل می گیرد:

الف- گسترش روابط                    ب- محدودسازی روابط                ج- قطع روابط

برای استفاده بهتر و صحیح از روش های فوق ، لازم است یک آمر و ناهی ، مخاطب خود را خوب بشناسد و این امر مستلزم آن است که به اعتقادات ، سن ، جنسیت ، سواد و عنوان اجتماعی طرف مقابل دقّت شود . و این توجه می تواند او را به سمت روشی مناسب که در شأن مخاطب است ، هدایت نماید . قطعاً نحوۀ برخورد با یک کودک و یک فرد سالخورده و یا یک فرد بی سواد با یک شخص دانشمند فرق می کند که لازم است این مباحث توسط اساتید مجرّب در دوره های آموزش تخصصی امر به معروف برای آمرین و ناهیان این واجب الهی مشروحاً تدریس شود .

وَ صَلّی الله عَلی سَیِّدنا مُحَمّد وَ آله الطاهِرین