اشاره

مسجد، نمادی استوار از تمدن اسلامی در طول تاریخ بوده و ارزش و اعتبار خود را میان مسلمانان حفظ کرده است. در این میان، دوران صدر اسلام، درخشان‌ترین دوره در طول حیات مساجد است؛ چرا که در آن زمان، مسجد نه صرفاً محل عبادت، که محل فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، قضایی و نظامی به شمار می‌آمد. برای احیای هر چه بیشتر مساجد باید کوشید آنها هر چه بیشتر به مساجد صدر اسلام نزدیک شوند و توانایی‌های فراوان خود را به فعلیت برسانند.
مسجد، کانون مشورت در صدر اسلام

یکی از عوامل کلیدی در دست‌یابی به موفقیت‌ها و چشیدن طعم کام‌یابی، مشورت است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم تقریباً در همه مواردی که دستور مستقیم وحی وجود نداشت، از راه مشورت با مسلمانان تصمیم‌گیری می‌کرد و معمولاً این مشورت‌ها در مسجد صورت می‌پذیرفت. انتخاب خارج شهر مدینه برای رویارویی با مشرکان در جنگ احد یا کندن خندق در شمال مدینه در جنگ احزاب، از شمار این مشورت‌هاست.
مسجد و تعاون اجتماعی

امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «همانا در عهد رسول خدا، نیازمندان در مسجد سکونت می‌گزیدند.» این حضور دو فایده داشت: نخست آنکه از آوارگی آنها جلوگیری می‌کرد و دوم آنکه این افراد به عنوان طبقه نیازمند جامعه، همیشه در برابر چشم حاکم و مردم بودند و لابه‌لای شلوغی شهر و رفت و آمدها گم نمی‌شدند. از این رو، شخص پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم و مسلمانان همواره در فکر تأمین زندگی آنها بودند و اولین امکاناتی که به دست می‌آوردند، به آنها اختصاص می‌دادند. افزون بر این، مسجد، پناه‌گاه غریبان و در راه‌ماندگان یا به تعبیر قرآن «ابن السبیل» بود؛ به‌گونه‌ای که در شهرهای اسلامی هرگاه فرد تازه‌واردی داخل شهر می‌شد و در آن شهر کسی را نمی‌شناخت، یکسره به سراغ مسجد آن شهر می‌رفت و در مدت اقامت خود در آنجا سکونت می‌گزید. بنابراین، در صدر اسلام، خدمات‌رسانی اجتماعی یکی از کارکردهای مسجد بود. شناسایی نیازمندان منطقه، دستگیری از آنها و گردآوری کمک برای ایشان، پرداخت وام، اقدامات تسهیل ازدواج زوج‌های جوان، برنامه‌ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران و اموری از این دست، مواردی است که بسیاری از مساجد نمونه کشور با پیروی از مساجد صدر اسلام، در ایفای نقش خود در تعاون اجتماعی به آن می‌پردازند.
مسجد، تجلی‌گاه وحدت

مسجد، محل گردهمایی مسلمانان و تجلی‌گاه پرشکوه انسجام و یک‌پارچگی ملت مسلمان است. مسجد، حافظ سلامت دین و جامعه است و نمایش وحدت و همدلی نمازگزاران، بقای اسلام را تضمین می‌کند. حضور نمازگزاران در مسجد، امید دشمنان اسلام را به ناامیدی بدل می‌سازد. در صدر اسلام نیز حضور مردم مسلمان هنگام نماز در مسجد، نشانه قدرت اسلام بود و توان مردمی، اجتماعی، سیاسی و نظامی مسلمانان را اثبات می‌کرد. مسجد، همواره نقش وحدت آفرینی را در جامعه اسلامی ایفا کرده است و اگر مسجدی چنین نقشی نداشت، مورد سرزنش پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم قرار می‌گرفت. مسجد ضرار، نمونه‌ای از این مسجد است که منافقان با هدف تفرقه‌انداختن میان مسلمانان ساختند و پیامبر به فرمان خداوند، مؤمنان را از حضور در این مسجد نهی فرمود.
دشمنان دین خدا، پیوسته در کمینند تا با دامن زدن به اختلاف‌ها و ایجاد تفرقه، یک‌پارچگی مسلمانان را از بین ببرند و راه نفوذ و تسلط خود را به درون آنها باز کنند. حضور پیروان مذاهب مختلف اسلامی اعم از شیعه و سنی در صفوف نماز، برهم زننده نقشه دشمن و مایه ناکامی آنها است. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «کسی که با برادران اهل سنت در صف اول، نماز جماعت بگزارد، همچون کسی است که پشت سر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم در صف اول نماز گزارده باشد».
مسجد؛ پایگاهی نظامی

مسجد، محل برافراشته شدن پرچم سپاه اسلام و اعزام آنان به جبهه‌های نبرد است. در صدر اسلام مسجد، جایگاه گفت‌وگو و مشورت در مورد مسائل نظامی بود. در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم ، هنگام جنگ احد، سربازان مسلح اسلام در مسجد ماندند. همچنین آن حضرت در آستانه جنگ احد، درباره چگونگی رویارویی با مشرکان قریش، در مسجد با یاران خود به تبادل نظر پرداخت.
مسجد می‌تواند نقش سازنده‌ای در حفظ روحیه آمادگی و همکاری مردم با جبهه‌های نبرد داشته باشد. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم گاه از دانش غیبی بهره می‌گرفت و مؤمنان حاضر در مسجد را در جریان آخرین رویدادهای جبهه قرار می‌داد و برای عاملان پیروزی در جبهه‌ها دعا می‌کرد.
امام خمینی رحمه‌الله با اشاره به کارکرد نظامی و کارکردهای دیگر مساجد می‌فرماید: «در صدر اسلام، [مسلمانان [هر وقت که می‌خواستند جنگ بروند، از مسجد تجهیز می‌کردند. هر وقت می‌خواستند یک کار مهمی بکنند، در مسجد طرح می‌کردند… و مسائل سیاسی‌شان را می‌گفتند و اجرا می‌کردند ارتش می‌فرستادند و همه این کارها را آنجا می‌کردند و ما امیدواریم که این محتوا برگردد».
مسجد و پاسداری از عدالت

در صدر اسلام، مسجد پناه‌گاه مظلومان و محل رسیدگی به شکایت‌های مردم بود. در این دوران، تقریباً تمامی مسائل حقوقی و اختلاف‌های میان مردم که نیازمند رسیدگی بود، در مسجد حل و فصل می‌شد. قضاوت‌های امیرمؤمنان علی علیه‌السلام در دَکّة القضای مسجد کوفه و آغاز حکومت عدل گستر مهدی موعود از مسجدالحرام، نشان پیوند تاریخی مسجد و عدالت است. در حال حاضر، اگرچه عموم دادرسی‌ها در مراکز قضایی انجام می‌شود، از وجود امام جماعت مسجد محله نیز می‌توان برای داوری و حکمیت در اختلاف‌های محلی و برقراری آشتی میان دو طرف دعوا بهره گرفت.
مسجد و تعلیم و تعلم

در صدر اسلام، مسجد افزون بر محل برگزاری مراسم عبادی، محل دانش‌آموزی نیز به شمار می‌آمد. برای نمونه، پیامبر در مسجد، آیه‌های قرآن، احکام و معارف دین و حتی مسائل تاریخی را به مردم آموزش می‌داد. مطالبی که در این جلسه بیان می‌شد، با میزان توان فکری شنوندگان هماهنگ بود و جلسه‌ها پس از برخی نمازها، مانند صبح و شام که شمار بیشتری از مردم در مسجد حضور داشتند، برگزار می‌شد. افزون بر مسجدالنبی، در دیگر مسجدهای مدینه نیز جلسه‌های درس برقرار بود. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم از برخی یاران برجسته خود برای امامت جماعت استفاده می‌کرد و آنان به مردم تعلیم می‌دادند.
مسجد، کانون امر و نهی اسلامی

مسجد از ابتدا جایگاه تحقق فریضه امر به معروف و نهی از منکر بوده است. جلوه روشن این مسئله، جایگاه موعظه در عصر پیامبر گرامی اسلام و ابلاغ بایدها و نبایدهای اسلامی به مردم است. از سوی دیگر، حضور شکوهمند مؤمنان در مسجد، صحنه دلربایی می‌آفریند که خود به تنهایی، انسان را به سمت خوبی‌ها و معروف‌ها می‌کشاند. خصلت‌های الهی انسان با مشاهده شور و اشتیاق نمازگزاران برای رساندن خود به مسجد، برانگیخته می‌شود. انسانی که به مسجد پیوست، ضمن اقامه یکی از بزرگ‌ترین معروف‌ها، از منکرها دوری می‌کند و می‌کوشد خود را به گناهان آلوده نسازد. امام رضا علیه‌السلام می‌فرماید: «به پا داشتن نماز جماعت، عامل کمک به کارهای خیر و تقوا و مایه جلوگیری از بسیاری گناهان است.» کسی که دل در گرو محبت خدا دارد و روزانه چندبار به خانه خدا پا می‌گذارد، به راحتی اسیر دام شیطان نمی‌شود. دلی که با صفای بندگی انس گرفت، تیرگی گناه را حس و از آن پرهیز می‌کند.
مسجد، محل پیوند دین و سیاست

مسجد، مقر حاکمیت و پایگاه فرماندهی پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم در مدینه بود. پایه‌های اساسی حکومت اسلامی در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم ، در مسجد، بنیان نهاده شد و اصول و مبانی دین مبین اسلام از این پایگاه مقدس به مردم جهان عرضه گشت. از این رو، مسجد، نماد تلفیق دین و سیاست و محل ملاقات، گفت‌وگو و مذاکره آن حضرت با هیئت‌های سیاسی بود. انتصاب کارگزاران و سفیران در مسجد صورت می‌گرفت و اعتراض به حکومت و برکناری کارگزاران در مسجد طرح می‌شد. امام خمینی رحمه‌الله در مورد نقش سیاسی مسجد و جداناپذیری دین و سیاست می‌فرماید: «اسلام از زمان پیغمبر حکومت تشکیل داده است. قوای نظامی و انتظامی داشته است در سیاست‌ها دخالت می‌کرده و مسجدالنبی، مرکز سیاست اسلامی بوده و ثقل قدرت اسلامی».
مسجد، مرکز انقلاب اسلامی

مسجد، محل تبادل اخبار و اطلاعات خرد و کلان و بحث و گفت‌وگو درباره آنها و جهت‌گیری و روشن شدن افکار عمومی است. در این صورت، شرایط جامعه در جنبه‌های گوناگون به راحتی به گوش عموم مردم می‌رسد و آنها به سرعت در مورد نبایدها و انحراف‌های موجود در جامعه واکنش نشان می‌دهند. جلسه‌های وعظ و خطابه و سخنرانی‌های روشن‌گرایانه اهل علم و دین در مسجد، نقش مؤثری در بیداری و آگاهی مردم دارد. در نتیجه، مسجد، پایگاه خیزش انقلابیان و مبارزان دین‌داری است که با کژروی‌ها و کژرفتاری‌های جامعه به مقابله برمی‌خیزند و حرکت‌های انقلابی را سازمان‌دهی می‌کنند. مقام معظم رهبری، با اشاره به نقش انقلابی مسجد و احیای مساجد کشورهای اسلامی پس از انقلاب ایران می‌فرماید: «تا قبل از انقلاب اسلامی، کسی جرئت نمی‌کرد دم از اسلام بزند. در این کشورهای اسلامی که امروز مسجدها رونق پیدا می‌کنند و کانون تحرک می‌شوند، تا دیروز مسجدها متعلق به یک مشت پیرمرد از کار افتاده بود. امروز آن مسجدها جای جوانان و کانون جنبش‌هاست».
نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی

مؤمنان هشیار و آگاه، مبارزه با حکومت ستمگر پهلوی را از مسجد آغاز کردند و آن را مرکز فعالیت‌های مبارزاتی خود قرار دادند. رژیم پهلوی می‌کوشید مساجد را به انزوا بکشاند و جوانان را از آنجا دور نگه دارد و فعالیت‌های مذهبی و سیاسی مساجد را کنترل کند. به همین دلیل، به کنترل واعظان و جلسه‌های سخنرانی و فعالیت‌های فرهنگی مردم در مساجد می‌پرداخت. نقش مسجد در انقلاب اسلامی به قدری گسترده بود که رژیم، در برخی از مساجد را بست. البته حکومت نتوانست مانع کارآیی مسجد شود و مسجد، به پایگاه انقلاب و مرکز نشر آموزه‌های اسلامی و محل وحدت نیروهای انقلابی تبدیل شد. مساجد، مرکز تبادل اطلاعات و جلسه‌های مشاوره میان مبارزان بود و پخش اعلامیه در بیشتر مساجد ایران صورت می‌گرفت.
مسجد در آیینه روایات

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم : حق مساجد را بدهید که آن دو رکعت نماز است پیش از اینکه در آن بنشینید.
امام علی علیه‌السلام : نشستن در مسجد در نزد من بهتر است از نشستن در بهشت؛ چرا که در نشستن در بهشت خشنودی من است و در نشستن در مسجد، رضایت پروردگارم.
هر کس مسجدی را بزرگداشت و احترام کرد، در روز قیامت، پروردگار را خندان و شادان دیدار می‌کند و نامه عملش به دست راستش داده می‌شود.

منبع:http://www.hawzah.net