چكیده:
  پوشش و حجاب پرتوئی از آفرینش الهی است كه فلسفه وجودی آن حفظ مقام و ساحت مادی و معنوی زن و مرد و زمینه ساز رشد و كمال آن ها تا مراتب عالی انسانیت است. یكی از قوانین ربانی در شرایع الهی مسأله حجاب و پوشش بوده است و خالق بشر كه بر تمای اسرار و رموز آفرینش، عالم خبیر است، زیبایی، امنیت، رشد و تعالی انسان ها به خصوص زن را در پوشش و عفاف و حجاب دانسته است، آیات نورانی قرآن كریم این حكم الهی را به نحو مطلوب تبیین و سیره ی قرآنی معصومین (علیهم السلام) به ویژه سیره معصومه كبری فاطمه زهرا (س) آن را به بهترین شكل به منصه ظهور و اجراء در صحنه زندگی رسانده اند. در این مقاله، پوشش به عنوان یك خواسته فطری و عقلانی انسان مورد توجه قرار گرفته و بر همین اساس این حكم امضائی اسلام در شرایع و ادیان آسمانی قبل از اسلام نیز مورد جستجو و بیان، واقع گردیده و آن گاه معنای لغوی و اصطلاحی حجاب در قرآن كریم مشخص و آثار و بركات حجاب از جمله رشد و حفظ عفاف و حیا مورد توجه و نقش آن در پایداری نهاد مقدس خانواده بیان گردیده است و در پایان آثار زیانبار بی حجابی و بد حجابی ارائه شده است. از آن جا كه این موضوع قرآنی نقش بارز و آشكاری در نهاد خانواده (از حیث آبادانی و رشد یا تخریب آن) دارد سعی شده همه این موضوعات با رویكرد به جایگاه نهاد خانواده از منظر قرآن ارائه گردد.
كلید واژگان:
  حجاب و پوشش، حیا جایگاه خداوند در قرآن و روایات
مقدمه:
  وضع و جعل احكام دین از طرف شارع مقدس حضرت حق تبارك و تعالی منطبق با فطرت، عقل و حكمت بوده و هر كدام از آن ها از هدفمندی خاصی برای رشد و تعالی انسان برخوردار بوده اند حجاب و پوشش قرآنی یك حكم از مجموعه احكام واجب الاجراء الهی است كه از اهداف، آثار، بركات و نقش آفرینی های خاصی برخوردار است و اگر حقیقت این حكم برای انسان ها روشن و آشكار گردد بعید است كه فطرت های سالم و خداخواه تسلیم آن نشوند و آن را اطاعت ننمایند. قرآن كریم دین را فطری می داند یعنی دین بنیان كننده ی طبیعی ترین قوانین وجود بشری است و به عبارت دیگر دستورات اسلامی منطبق بر مسیر شكوفائی فطرت بشری است و با كمی دقت بر این دستورات و احكام فطری، اهداف، آثار و نتایج عقلانی و حكمیانه آن ها نیز آشكار می گردد. بر همین اساس حجاب و پوشش اسلامی كه یكی از اوامر انسان ساز الهی و یكی از احكام حیات بخش اسلام در زندگی طیبه است و منطبق بر فطرت بشر و مبتنی بر نیازها و شرایط روانی او و زمینه ساز پویائی و كمال انسانی خواهد بود و اصولاً عمل به قوانین اسلام یك عمل اعتباری و قراردادی نیست بلكه عمل به قوانین اسلام یعنی پاسخ گوئی به نیاز فطرت است.
جنس زن از دیدگاه اسلامی دارای شخصیت شایسته و موقعیتی الهی است كه می تواند مدارج كمال را طی كرده و به مراتب عالی انسانیت راه یابد. دامن زن مدرسه انسان كمال جو است و جایگاه الهی و والای این گوهر آفرینش اقتضاء دارد كه در قلعه مستحكم حجاب و پوشش قرار گیرد تا ارزش های او مصون و محفوظ بمانند.
طرح یك سؤال
  اگر میل به پوشیدگی و حجاب ریشه در فطرت آدمی دارد پس چرا میلیون ها انسان در سراسر جهان نیم برهنه و بی حجاب هستند؟
پاسخ به این سؤال جواب های متنوع و متعددی را می طلبد كه به ترتیب به طرح آن های می پردازیم:
*ج1) میله به پوشیدگی ریشه در فطرت انسان دارد و تمایل به پوشش و حجاب كامل بازگشتی به فطرت اصیل انسانی است. قرآن كریم انسان را صاحب فطرتی می داند كه نیازهای او و پاسخ گوئی به آن ها را براساس آن (فطرت) و در امر به پوشش و حجاب به عنوان یك امر و نیاز فطری و وجودی انسان آن را سبب ساز برمی شمرد.
سلامت جسمی، روحی و روانی و فكری و زمینه ساز پویائی و كمال انسانی قلمداد می كند كسانی كه این فطرت الهی را در ساختار وجودی خود نادیده گرفته و به آن پشت پا زده و به انكار آن پرداخته اند به سمت برهنگی و نیمه عریانی روی آورده و انحراف آنان ربطی به واقعیت وجدان طبیعی و ساختمان فطری ایمان و اخلاق بشر ندارد.
*2) غفلت از نیازهای فطری و یا تغییر دادن نحوه پاسخگوئی به آن نیازها ناشی از ناآگاهی و دوری از آموزش ها و هدایت های الهی است كه موجب گردیده ناخواسته در مسیری بر خلاف فطرت الهی خود گام بردارند.
*3) دین زدائی و تبلیغات علیه دین و ارزش های دینی كه منطبق با فطرت است از یك سو و تمایلات نفسانی و شیطانی انسان و گرایش او به هوس رانی و تنوع طلبی بی حد و حصر و تلقین های رنگارنگ در قالب آموزش های اجتماعی از سوی دیگر موجب دوری انسان از فطرت و سقوط در برهنگی و عریانی و بی حجابی عصر حاضر شده است.
حجاب و پوشش حكم امضائی اسلام:
  لباس پوشیدن و پوشش اندام، شأنی از شئون انسانی و پدیده ای است كه تقریباً به اندازه طول تاریخ بشر سابقه و به قدر پهنه ی جغرافیای امروزین زمین گسترش داشته و دارد و این موضوع رابطه مستقیمی با سلامت خانواده و تحكیم و استمرار او دارد. و اما پرداختن به این موضوع مستلزم نگرشی به تاریخ مستند حجاب و پوشش در ادیان الهی است. با بررسی متون دینی اعم از تورات، انجیل و قرآن كریم و بررسی قوانین مدنی در جوامع قبل از اسلام مانند هند، یونان و ایران كه تابع ادیان الهی و متون مقدس بوده اند در خواهیم یافت كه حجاب و پوشش زنان و مردان یك فضیلت اخلاقی و انسانی در تمدن های بشری به حساب می آمده و مردم خود را مُقید به آن می دانسته و انحراف از آن به نوعی بداخلاقی و مقابله با ارزشهای تثبیت شده تمدن های بشری بوده كه مؤاخذه و مجازات به همراه داشته است. قرآن كریم حجاب و پوشش را در خصوص اولین رسول الهی و خانواده او مطرح می سازد و حضرت آدم (ع) و همسر گرانقدر او (حضرت حوا) را دارای حجاب و پوشش مناسب دانسته كه با امكانات زمانه مظاهر شرم و حیا و عفت را به خوبی پوشش داده و خود را با آن پوشش و حجاب محفوظ داشته اند. همچنین قرآن كریم در آیه 31 نور تاریخ حجاب را در جزیرة العرب قبل از تشریع حكم حجاب را مطرح ساخته كه زنان عرب با استفاده از روسری بلند خود را می پوشانده اند.
(و قل للمومنات … و لیضربن بخمر هن علی جیوبهن) (نور – 31) از این كه زنان مومن به قرار دادن روسری های خود بر گریبان ها (سینه ها) امر شده اند معلوم می شود این نحوه پوشش متعارف بوده است (خُمُر) جمع خمار به معنای مقنعه است كه پوششی برای سر زنان و دو طرف آن در جلوی سینه رها بوده است (مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 217) همچنین آیه 59 سوره احزاب اشاره بر این موضوع دارد زنان در جاهلیت و صدر اسلام برای پوشاندن بدن خود از روپوش های بلند استفاده می نمودند.
اسلام عزیز با قوانین و احكام وحیانی اش به جنس زن احترام بخشید و او را به مقام واقعی اش رساند و برای حفاظت و حراست از او و ارزش های او حكم حجاب را امضاء و آن را به كمال رساند. زن مسلمان آن گاه كه پیكر خویش را در حصار امین حجاب قرار می دهد ارزشمندی و جایگاه رفیع خود را می یابد و احساس می كند.
حجاب در قرآن كریم:
  حجاب در لغت به معنای پرده، پوشش و حایل بین دو شیء است. زن محجوب، زنی است كه با پوششی مناسب خود را به طور پوشانده باشد، مقصود از حجاب در این جا پوشاندن در طبق موازین شرع در برابر نامحرم است. ما در بررسی قرآنی حجاب ابتداء فلسفه حجاب، اهمیت حجاب و آثار حجاب و نقش آن در نهاد خانواده و احكام حجاب خواهیم پرداخت:
فلسفه حجاب:
  در سوره احزاب آیه ی 59 آمده است:(یا ایها النبی قل لاَزواجك و بناتك و نساء المومنینَ یدنین علیهن من جلابیبهن ذلك ادنی ان یعرفن فلا یُوذَین)
ای پیامبر به زنان و دختران بگو كه فلسفه حجاب و پوشش كامل، امنیت، مصونیت و سلامت شما از آزار و اذیت دیگران است و موجب پاكی و عفت شما می شود و ای پیامبر تو موظف به آموزش و تعلیم كیفیت و كمیّت حجاب و پوشش هستی و بایستی فرمان خدا را به آنان ابلاغ نمائی. آیات 6 سوره نور، 53 و 55 و 59 سوره احزاب بر این مفاهیم دلالت دارند.
اهمیت حجاب:
  قرآن كریم پوشش زن را نشانه عفت و پاكدامنی او دانسته و برآن تأكید دارد.
(و القواعد من النساء الّاَتی لایرجون نكاحاً فلیس علیهن جناح ان یضعن ثیابهن غیر متبرّجات بزینه …) (سوره نور – 60)
همچنین قرآن رعایت حجاب از سوی زنان و دختران را نشانه پرهیزگار و تقوا پیشگی آن ها می داند
(لا جناح علیهن فی آبائهن و لا ابنائهن و لا … و اتقین الله ان الله كان علی كل شیء شهیدا) (احزاب – 55)
در آیه 60 سوره نور حجاب و پوشش حتی برای زنان سالخورده و بی رغبت به زناشوئی مایه ی خیر و صلاح شمرده شده است.
(والقواعد من النساء الاتی لا یرجون نكاحاً … و ان یستعفِفن خیر لهن) (سوره نور – 60)
آثار حجاب:
  قرآن كریم در مجموعه آیاتش پنج اثر را از آثار بارز و ظاهر رعایت حجاب از سوی زنان و دختران می داند.
رعایت عفت و حجاب، مایه ی بهره مندی زنان از آمرزش الهی می گردد.
(یا ایها النبی قل لازواجك بناتك و نساء المومنین یدنین علیهن من جلا بیبهن … و كان الله غفوراً رحیماً) (سوره احزاب – 59)
رعایت حجاب و پوشش برای زنان و دختران حتی زنان سالمند در جهت خیر و صلاح و سلامت آن هاست.
(و القواعد من النساء الاتی لا یرجون نكاحاً … و ان یَستعفِفن خیر لهن) (سوره نور – 60)
رعایت حجاب و پوشش مناسب، راهی برای شناخته شدن زنان آزاده و با شخصیت است.
(یا ایها النبی قل لازواجك بناتك و نساء المومنین … ذلك ادنی ان یعرفن) (احزاب – 59)
رعایت حجاب و پوشش مناسب زنان و دختران، مایه ی حفظ طهارت و پاكی مردان و زنان است.
(و اذا سألتموهن متاعا فسئلوهُن من وراء حجاب ذلكم اطهر لقلوبكم و قلوبهن) (احزاب – 53)
رعایت حجاب و پوشش زنان مایه ی مصونیت آنان از تعرض هوسرانان و سلامت یابی آن ها می شود.
(یا ایها النبی قل لازواجك بناتك و نساء المومنین یدنین علیهن … ادنی ان یعرفن فلایوذین) (احزاب – 59)
صاحب مجمع البیان در ذیل آیه نوشته است احتمالاً مقصود از (یعرفن) شناخته شدن به عفاف و پاكی است كه در نتیجه، اهل هوس مزاحم آنان نشوند و مقصود از جلابیت روسری و مقنعه بوده كه سر و صورت خود را با آن می پوشاندند.
احكام حجاب:
  در قرآن كریم پانزده حكم كلی پیرامون حجاب و پوشش و نحوه ی آن در موقعیت ها و در نزد اشخاص و حالات ارائه نموده است.
واجب نبودن حجاب برای سالخورده و ناامید از زناشوئی، در صورت اجتناب از خودآرائی و آرایش (نور – 60)
حرمت آشكار ساختن زینت ها و محلهای آن ها در بدن بر زنان و دختران (نور – 31)
واجب نبودن پوشش صورت و دستها در زنان (نور – 31)
وجوب حجاب برای همسران و دختران پیامبر (ص) به عنوان الگوی زنان دیگر (احزاب – 59)
وجوب پوشش زیورآلات و مواضع آن از سوی زنان مسلمان به هنگام رویاروئی با زنان غیر مسلمان (نور – 31)
واجب نبودن حجاب بر زنان برای شوهر، پدر، پدرشوهر، پسران و … (نور – 31)
عدم وجوب پوشش زیورآلات و مواضع آن بر زنان مومنه هنگام رویاروئی با زنان مومنه دیگر (نور – 31)
واجب نبودن پوشش زیورآلات و مواضع آن برای زنان به هنگام برخورد با غلامان مملوك خود (نور – 31)
واجب نبودن پوشش زیورآلات و مواضع به هنگام مواجهه با خدمتگزاران بی رغبت به امور زناشوئی (نور – 31)
واجب نبودن پوشش زیور آلات ومواضع آن برزنان در رویاروئی با كودكان غیر ممیز (نور-31)
اولویت رعایت حجاب بر زنان و دختران پیامبر (ص) (احزاب – 59)
زنان مؤمنه موظف به پوشاندن سر و گلو و سینه خود از نگاه نامحرمان هستند (نور – 31)
زنان مؤمنه موظف به پوشاندن پاها و زینت های آن هستند (نور – 31)
زنان مؤمنه موظف به رعایت پوشش و حفظ خود از نامحرم هستند (احزاب – 53 و 54)
واجب نبودن حجاب برای زنان مومنه در مواجهه با محارم خود (پدران، پسران، پسران برادر، خواهر و زنان مومنه دیگر (احزاب – 55)
حجاب و پیوند با آن حیا:
  برآیند تفسیری قرآن دلالت بر پیوستگی حجاب با حیا مثبت دارد. از این رو این بخش از پژوهش به مفهوم حیا و حیا در قرآن و ضرورت حیا در بانوان پرداخته شده است.
مفهوم حیا:
  معادل فارسی حیا شرم و آزرم است علامه مجلسی درباره حقیقت حیا می نویسد حیا است كه موجب گرفتگی نفس از ارتكاب كار زشت می شود و باعث خودداری نفس از انجام كاری بر خلاف آداب، از ترس سرزنش می گردد.
حیا مانع از آن می شود كه انسان هر چیزی را كه از قلبش می گذرد بر زبان آورد، حیا برای هر انسانی نیكوست اما در بانوان نیكوتر و زیبنده تر می باشد، لذا در روایاتی حیا به ده قسمت تقسیم شده است كه نه قسمت آن، از آن زنان و یك قسمت از آن مردان شمرده شده است.
حیا در قرآن
  (فَجاءتْهُ إحْدَا هُما تمشیَ عَلی اسْتِحْیاء قالَتْ أنَّ أبی یَدْعُوكَ) (قصص – 25)
ناگهان یكی از دو زن، به سراغ او آمد در حالی كه با نهایت حیا گام برمی داشت گفت: پدرم از تو دعوت می كند…»
ضرورت حیا در بانوان
  حیای زن همانند دژی است كه زن به خودی خود در روابطش با مردان برای خویش در نظر می گیرد.
یكی از دلایل اصلی وجود حیا در انسان حفظ عفت و كنترل شهوت است. امام علی (ع) می فرماید: علت پاكدامنی حیاست.
حیا یكی از بهترین نیروهای كنترل كننده درونی است. پوشش و حیا دو مقوله ی جدایی ناپذیرند زیرا تا جلوه ای از حیا در زنی وجود نداشته باشد، پوشش را هم به طور كامل رعایت نخواهد كرد. زنان با حیا كسانی هستند كه با پوشش كامل از نمایش دادن موی سر و زینت های خود شرم دارند.
*نقش حجاب و پوشش مناسب درحفظ نهاد خانواده:
زن و مرد به عنوان دو ركن خانواده، لباس هم و آبروی هم هستند و حجاب زن آسودگی فكر مرد و سلامت خانواده را به همراه دارد واین موضوع درآیات وروایات مورد تاكید قرار گرفته است.
1- آرامش روحی:
  خانواده (زن و شوهر) در قرآن كریم آیاتی از آیات خدا و مایه آرامش روحی شمرده شده است.
چنان كه خداوند فرموده است:
(وَ مِنْ آیاتِهِ أنْ خلق لكم مِنْ أنْفُسِكُمْ أزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَكُمْ مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً أِنَّ فی ذَلكَ لَآیاتٍ لِّقَومِ یَتَفَكَّرُون) (روم – آیه 21)
و ازنشانه های او این است كه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در كنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد در این امر نشانه هایی است برای گروهی كه تفكر می كنند.
2- زینت بخشی یكدیگر:
  (هُنَّ لِباسٌ لَّكُمْ وَ أنْتُمْ لِباسٌ لَّهُنَّ) (بقره – آیه 187)
آن ها لباس شما هستند، و شما لباس آن ها؛ هر دو زینت هم و سبب حفظ یكدیگرند.
لباس وسیله پوشش و حفاظت بدن است.
و به قول علامه طباطبائی در این آیه استعاره بسی لطیف به كار برده شده است. زن برای مرد و مرد برای زن به عنوان لباس و پوشش می باشد كه همدیگر را از آلودگی و فجور محافظت می كند و نیز همان طوری كه لباس مایه زینت و زیبایی برای انسان است، زن و مرد نیز مایه زینت و زیبایی برای یكدیگرند.
3- محبوبیت و عزت بخشی:
  نظام خانواده نظام ارزشمند و محبوبی است كه در اسلام هیچ بنایی محبوب تر از او پایه ریزی نشده است.
پیامبر اسلام (ص) می فرماید: (در اسلام هیچ نهادی محبوب تر و عزیزتر از تشكیل خانواده در نظر خداوند بنا نشده است).
نظام خانواده از چنان جایگاه و مقام شایسته در اسلام برخوردار است كه حتی تأثیری روی ثواب عبادت و بندگی می گذارد، تا جایی كه دو ركعت نماز كسانی كه تشكیل خانواده داده اند برتر از عبادت فرد مجردی است كه شب و روز نماز بخواند.
امام باقر (علیه السلام) فرموده است: (دو ركعت نماز مرد متأهل افضل و بهتر از نماز مرد مجردی است كه شب را به عبادت بایستد و روز را با روزه سپری كند).
این روایات و نیز روایایتی قریب به این مضمون كه در متون اسلامی، وارد شده به خوبی جایگاه و ارزش والای خانواده و تشكیل آن را تعیین می كند.
*نتایج حجاب در استحكام و سلامت بخشی خانواده:
بدون شك جامعه ای از سلامت كامل برخوردار است كه خانواده به عنوان جزء كوچك آن جامعه از سلامت و استحكام كامل و كافی برخوردار باشد، از این رو، اگر خواهان سلامت و تقویت بنیان جامعه هستیم، باید همه نیروهای خود را در جهت استحكام و تقویت پیوندهای خانوادگی بسیج كنیم. در جامعه ای كه برهنگی بر آن حاكم است هر زن و مردی، همواره در حال مقایسه است مقایسه ی آنچه دارد با آنچه ندارد؛ و آنچه ریشه ی خانواده را می سوزاند این است كه این مقایسه آتش هوی و هوس را در زن و شوهر و مخصوصاً در وجود شوهر دامن می زند. زنی كه با بیست یا سی سال در كنار شوهر خود زندگی كرده و با مشكلات زندگی جنگیده و درغم و شادی او شریك بوده است، پیداست كه اندك اندك بهار چهره اش شگفتی خود را از دست می دهد و روی در خزان می گذارد.
در چنین حالی كه سخت محتاج عشق و مهربانی و وفاداری همسر خویش است، ناگهان زن جوان تری از راه می رسد و در كوچه و بازار، اداره و مدرسه، با پوشش نامناسب خود، به همسر او فرصت مقایسه ای می دهد؛ و این مقدمه ای می شود برای ویرانی اساس خانواده و بر باد رفتن امید زنی كه جوانی خود را نیز بر باد داده است.
آری با بی حجابی روابط آزاد و نامشروع جنسی جامعه را فرا می گیرد و به همان نسبت كانون خانواده ها سست شده و آمار ازدواج كاهش می یابد و ازدواج های گذشته هم به كاهش می یابد و ازدواج های گذشته هم به جدایی و طلاق منجر می شود. بنابراین وجود خانواده سالم و مستحكم در گرو گسترش فرهنگ حجاب خواهد بود.
پی نوشت:
  1-مكارم شیرازی – ناصر – تفسیر نمونه، ج 16(جمعی از نویسندگان)، تهران، داراكتب الاسلامیه، 30 شعبان 1399 ھ . ق. (مصادف با 1358 ھ . ش)، ص 23و
2-احمدی، علی اصغر، فطرت بنیان روان شناسی اسلامی، تهران، انتشارات امیركبیر، 1362.
3-همان.
4-فلسفی، محمد تقی، گفتار فلسفی كودك از نظر وراثت و تربیت (مجموعه ای از سخنرانی دانشمند معزز آقای فلسفی)، تهران، هیأت نشر معارف اسلامی، 1381 ھ . ق، ص 29.
5-استاد ملك، فاطمه، حجاب و كشف حجاب در ایران، تهران، عطایی 1367، ص 15 – 13.
6-همان.
7-حداد عادل، غلامعلی، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، تهران، سروش 1363 ھ . ش، ص 53.
8-حر العاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه ج 14، بیروت، داراحیاءالتراث العربی 1403 ھ . ش، ص 139 – 138
9-ضیاء پور، جلیل، پوشاك زنان ایران از كهن ترین زمان، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر 1347 ھ . ش، ص 165.
10-شرتونی، سعید، اقرب المواردفی فصح العربیة و الشوارد، تهران، دارالاسوه للطباعه و النشر 1374.
11-مجلسی، محمد باقر، مرآت العقول، ج 8، ص 187.
12-محمدی ری شهری، محمد، میزان الحكمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1377، ج 3، ص 1360.
13-همان.
14-وشنوه ای، قوام الدین، حجاب در اسلام، ترجمه و اضافات از احمد محسنی گرگانی، قم، بی نا، 1352، ص 14.
15-اشتهاردی، محمد، پوشش زن در اسلام، قم، انتشارات ناصر، بی نا 70.
16-مكارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران دارالكتب الاسلامیه 1372 ھ . ش.
17-طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 2، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1402 ھ . ش.
18-صدوق، محمد بن علی، الهدایة، چاپ اول، قم ناشر مؤسسه امام هادی (علیه السلام)، 1418 ھ . ق، ص 257.
19-حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج 14، چاپ دوم، قم آل بیت، 1414 ھ . ق، ص 7.
 

منبع: فصلنامه قرآنی كوثر/شماره 33

نویسنده: مرضیه قاسمی/حجة الاسلام سید محمد رضا علاءالدین (پژوهشگر علوم قرآنی و استاد راهنمای سطوح حوزه)/-(مربی و پژوهشگر علوم قرآنی)