می خواهم با زندگانی کریمه اهل بیت، حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) و مقامات ایشان آشنا شوم.
عمه سادات بگو كیستى     فاطمه یا زینب ثانیستى[1]

ایرانى ها میزبان جمعى از سلاله هاى پیامبر اكرم (صلی الله علیه وآله)  هستند كه بركات دو شخصیت عزیز و گرانقدر از آنان، نمود بیشترى دارد؛ یكى آقا امام رضا (علیه السلام) و دیگرى حضرت معصومه (علیهاالسلام) . بركات وجودى حضرت معصومه (علیهاالسلام) ، امرى است كه صاحبان بصیرت، بارها بدان اشاره كرده اند. تولیت محترم آستانه مقدسه حضرت معصومه (علیهاالسلام) نقل مى كنند: روزى، حضرت آیة الله  بهجت (رحمه‌الله) به من فرمودند: «مطلبى هست كه فقط به تو مى گویم تا بدانى در چه موقعیتى قرار دارى. گاهى از اوقات حضرت رضا (علیه السلام)  برآورده شدن بعضى از حاجات را به حضرت معصومه (علیهاالسلام)  ارجاع مى دهند. همین روزها آقایى پیش من آمد و گفت: حاجتى داشتم و به زیارت حضرت رضا (علیه السلام) مشرف شدم و عرض حال كردم، به من گفته شد: باید بروى قم نزد حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها). به قم آمدم و محضر آن حضرت عرض حاجت كردم، حاجتم برآورده شد. مواظب باش ببین كجا هستى، در حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) فرشتگانى هستند كه ناظر اعمال و رفتار كسانى مى باشند كه آنجا مى روند».[2]

ممكن است كسى تصور كند مقام و عظمتى كه امروزه بارگاه حضرت معصومه (علیهاالسلام)  دارد، به جهت موقعیت و عظمتى است كه شهر قم دارد[3] و ایشان به واسطه حضور در قم و دفن در این شهر، مورد توجه شیعیان و دوستداران اهل بیت (علیهم السلام) قرار گرفته اند. اما آنچه از روایات و سخنان معصومان (علیهم السلام) پیرامون آن حضرت برمى آید، این است كه ایشان، ذاتا والامقام و داراى موقعیتى متفاوت از سایر امامزادگان هستند و این علوّ مقام، ایشان را به مقام عظیم معصومان (علیهم السلام) نزدیك كرده است. یعنى علاوه بر اینكه اثرگذارى و تلاش ایشان در حفظ و تقویت اسلام، به آن بزرگوار عظمت داده؛ كمالات ذاتى و نفسانى ایشان نیز خصوصیت ویژه اى است كه در كمتر كسى دیده مى شود. در اینجا، با توجه به گنجایش این كتاب به پاره اى از آنها اشاره مى كنیم:

1. مقام شفاعت حضرت معصومه (علیهاالسلام) 
امام صادق (علیه السلام)  مى فرمایند: «آگاه باشید براى خدا حرمى است و آن مكّه است؛ براى رسول خدا (صلی الله علیه وآله) حرمى است و آن مدینه است؛ براى امیرمؤمنان على (علیه السلام) حرمى است و آن كوفه است و قم كوفه كوچك است. بدانید كه بهشت داراى هشت در است كه سه در آن، از قم گشوده مى شود…». تا این جاى حدیث، درباره فضیلت شهر قم است ـ مانند احادیث متعدّد و مختلفى كه در فضیلت این شهر وارد شده است ـ ولى ادامه گفتار حضرت، به صورت مستقل درباره حضرت معصومه (علیهاالسلام)  است. حضرت مى فرمایند: «تُقبَضُ فیها امراةٌ مِن وُلدى، اسمها فاطمة بنتُ مُوسى و تَدخُلُ بشفاعتها شیعتى الجنّةَ بأجْمَعِهِم» [4]؛ «در قم بانویى از فرزندان من كه نامش فاطمه دختر موسى بن جعفر است از دنیا مى رود، بانویى كه به شفاعت او در روز قیامت همه شیعیانم وارد بهشت مى شوند».
در روایتى دیگر مى فرمایند: «و سَتُدْفَنُ فیها اِمرأةٌ من اَولادى تُسمّى فاطمةُ فَمَنْ زارَها وَجَبَتْ له الجَّنةُ» [5]؛ به زودى در قم بانویى از فرزندان من به نام فاطمه دفن مى شود، كسى كه مرقد او را زیارت كند بهشت بر او واجب مى گردد».
توجه به چند نكته مهم است:
این جمله را امام صادق (علیه السلام)  در سال ولادت امام كاظم (علیه السلام) ـ بیش از 45 سال قبل از ولادت حضرت معصومه (علیهاالسلام) و حدود 70 سال قبل از رحلت ایشان و دفنشان در قم ـ بیان فرمودند.
دو مقام مهم براى حضرت معصومه (علیهاالسلام)  در این دو روایت بیان شده است؛ یكى مقام شفاعت عام و دیگرى وجوب بهشت رفتن زائر آن حضرت.
كسانى كه در روز قیامت شفاعت مى كنند متعدد و فراوان هستند ولى درباره كمتر كسى وارد شده كه همه شیعیان را شفاعت مى كند مگر حضرت زهرا (علیهاالسلام) .

2. حضرت معصومه (علیهاالسلام)  نمایى از حضرت زهرا (علیهاالسلام)
مرحوم آیة الله  العظمى مرعشى نجفى (رحمه‌الله) از پدر بزرگوار خود، آیة الله  سیدمحمود مرعشى، نقل مى كند كه او در نجف اشرف زندگى مى كرد و بسیار مشتاق بود به طریقى محل دفن جده اش حضرت زهرا (علیهاالسلام)  را پیدا و زیارت كند. براى این مقصود ختم مجرّبى را ـ كه شامل چهل شب عبادت در حرم امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امور دیگر بود ـ انجام داد تا شاید حضرت على (علیه السلام) او را به محلّ قبر شریف حضرت زهرا (علیهاالسلام)  راهنمایى كند. شب چهلم، بعد از انجام ختم و توسّل فراوان، به بستر خواب رفت. در عالم خواب به محضر امام باقر (علیه السلام)  یا امام صادق (علیه السلام) رسید. امام به او فرمود: «علیك بكریمة اهل البیت؛ ـ به زیارت كریمه اهل بیت (علیهم السلام)  برو ـ» پدرم تصور كرده بود منظور امام، زیارت حضرت زهرا (علیهاالسلام) است؛ لذا به امام عرض مى كند: قربانت گردم؛ من نیز برنامه ختم را براى همین منظور انجام داده ام تا قبر آن حضرت را نشانم دهید. امام مى فرماید: «منظور من قبر شریف حضرت معصومه (علیهاالسلام) در قم است. محلّ دفن حضرت زهرا از اسرار الهى است. طبق وصیت خانم باید قبر مخفى بماند و من نمى توانم قبر حضرت فاطمه (علیهاالسلام) را بر خلاف وصیّت او معلوم كنم. به زیارت حضرت معصومه (علیهاالسلام) برو گویا به زیارت حضرت زهرا (علیهاالسلام) رفته اى».[6]
سپس حضرت آیة الله  مرعشى نجفى قدس سره مى فرمایند: به سفارش پدرم براى زیارت قبر حضرت زهرا (علیهاالسلام)  به زیارت حضرت معصومه (علیهاالسلام) در قم مشرف شدم اما مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائرى ـ مؤسس حوزه علمیه قم ـ مرا در قم نگه داشتند.
امام خمینى قدس سره كه در عرفان و دین شناسى زبان زد خاص و عام مى باشند در قصیده اى شامل 44 بیت، حضرت معصومه (علیهاالسلام)  را با حضرت زهرا (علیهاالسلام)  مقایسه كرده و شباهت هاى متعدد این دو بانوى بزرگ جهان را در فضائل و كرامت ذكر كرده اند.[7]
و از آنجا كه مؤمن زیرك باید دین و اعتقادات و باورهاى خود را از علماى تراز اول فراگیرد، نظرات آن پیر خرد و معرفت براى همه مؤمنین سندى محكم به حساب مى آید.

3. فداها ابوها!
یكى از احادیث شگفت پیامبر اكرم (صلی الله علیه وآله)  جمله اى است كه بارها درباره حضرت فاطمه (علیهاالسلام) فرموده اند؛ «فداها ابوها»؛ «پدرش به فدایش باد» جالب این جا است كه همین جمله را حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام) در مورد حضرت معصومه (علیهاالسلام) بیان فرموده اند.
روزى جمعى از شیعیان براى تشرف به محضر امام موسى بن جعفر (علیه السلام)  و ارائه پرسش هاى خود وارد مدینه شدند. وقتى به منزل آن حضرت رسیدند، با خبر شدند كه آن بزرگوار در شهر نیست و تا زمان خروج آنها نیز بازنخواهد گشت. به ناچار پرسش هاى خود را نوشتند و به افراد خانواده امام كاظم (علیه السلام) سپردند تا در سفر بعد پاسخ آن سؤالات را بگیرند. آنها پس از سپردن آن نامه مدتى در مدینه ماندند. وقتى براى خداحافظى به خانه امام كاظم (علیه السلام)  آمدند، پاسخ پرسش هاى آنها كه در نامه اى نوشته شده بود به آنها داده شد. نكته اى كه مایه تعجب آنها شد این بود كه دریافتند پاسخ سؤالات را حضرت معصومه (علیهاالسلام) ـ با اینكه در آن عصر حدود شش سال بیشتر نداشت ـ نوشته و آماده نموده است. هنگام مراجعت و در بین راه، با امام كاظم (علیه السلام)  كه از سفر باز مى گشت، ملاقات نمودند و ماجرا را به اطلاع آن حضرت رساندند. امام (علیه السلام) نوشته را از آنها طلبید و مطالعه كرد و پاسخ هاى حضرت معصومه (علیهاالسلام)  را درست یافت، آنگاه به نشان تمجید از حضرت معصومه (علیهاالسلام)  و تصدیق او سه بار فرمود: «فداها ابوها»؛ پدرش به فدایش باد[8]».[9]

4. بانوى محدثه
در راستاى دفاع از ولایت و اثبات حقانیت اهل بیت (علیهم السلام)  یكى از مهمترین راویان حدیث غدیرخم و حدیث منزلت «یا على انت منّى بمنزلة هارون من موسى» حضرت معصومه (علیهاالسلام)  است. ایشان این دو حدیث مهم را از فاطمه دختر امام صادق (علیه السلام) و او از فاطمه دختر امام باقر (علیه السلام)  و او از فاطمه دختر امام سجاد (علیه السلام)  و او از فاطمه دختر امام حسین (علیه السلام)  و او از ام كلثوم دختر فاطمه زهرا (علیهاالسلام) روایت مى نماید. این سلسله سند در مجموعه روایت هاى حدیث غدیر به «روایت فواطم»[10] مشهور شده است.

5. دفاع از ولایت
شباهت دیگر حضرت معصومه (علیهاالسلام)  با حضرت زهرا (علیهاالسلام) ، دفاع از ولایت تا سرحدّ شهادت است. این مورد را مى توان از فضائل اكتسابى حضرت دانست. حضرت معصومه (علیهاالسلام) در راستاى دفاع از ولایت حضرت رضا (علیه السلام)  و به امر ایشان، همراه كاروانى از امامزادگان، از مدینه هجرت كرده و به سوى خراسان حركت نمود. سرپرستى این كاروان به عهده ابراهیم و هارون پسران بزرگوار امام موسى بن جعفر (علیه السلام)  بود. در راه رسیدن به ساوه، گروهى وابسته به خلفاى عباسى، به كاروان حمله كردند و هارون و جمع دیگرى از امامزادگان را به شهادت رساندند و جمعى را مجروح نمودند. حضرت معصومه (علیهاالسلام)  ـ در اثر غم و اندوه این واقعه یا غذاى مسمومى كه به وى خورانده شد ـ بیمار شد و تقاضا كرد او را به قم ببرند و بعد از هفده روز اقامت در قم رحلت نمودند[11].[12]

6. نسب حضرت معصومه (علیهاالسلام) 
* نام حضرت معصومه (علیهاالسلام)  «فاطمه كبرى» بود؛ زیرا حضرت كاظم (علیه السلام)  سه دختر به نام فاطمه داشتند و حضرت معصومه (علیهاالسلام) بزرگتر از آنها بود.
* مادر آن حضرت بانوى بزرگوارى به نام «نجمه» خاتون بود.
* لقب «معصومه» را امام رضا (علیهاالسلام)  بر ایشان نهاد.
* در شرافت نسب حضرت معصومه (علیهاالسلام)  همین بس كه ایشان دختر امام، خواهر امام و عمه امام هستند و همگى این ائمه بعلاوه امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام)  در جلالت شأن ایشان، روایت دارند. آن حضرت از معدود امام زادگانى است كه پنج معصوم در عظمت شأن او سخن گفته اند.
درست است كه روایات متعدّد و فراوانى در شأن شهر قم و اهالى آن وارد شده. ولى به طور مسلّم اهمیت و مقام حضرت معصومه (علیهاالسلام) به این جهت نیست كه در قم مدفون گردیده اند؛ بلكه در میان فضائلى كه قم داشت مهمترین فضیلت این است كه حضرت معصومه (علیهاالسلام)  را در خود جاى داد.[13]
* با توجه به این كه حضرت معصومه (علیهاالسلام)  در سال 201 ه. ق رحلت كردند عمر شریف حضرت حدود 28 سال بود.

7. امام رضا (علیه السلام)  و حضرت معصومه (علیهاالسلام) 
* در میان حدود 37 فرزند حضرت كاظم (علیه السلام) فقط امام رضا (علیه السلام) و حضرت معصومه (علیهاالسلام)  از یك مادر، آن هم بانوى بزرگوارى چون نجمه خاتون متولد شدند.
* امام رضا (علیه السلام)  25 سال بزرگتر از حضرت معصومه (علیهاالسلام)  بودند؛ زیرا آن حضرت در سال 148 ه. ق به دنیا آمدند و حضرت معصومه (علیهاالسلام)  در سال 173 ه. ق.
* حضرت معصومه (علیهاالسلام)  21 سال تحت سرپرستى امام رضا (علیه السلام) بودند؛ زیرا امام كاظم (علیه السلام) در سال 179 ه. ق به دستور هارون زندانى گشت و حضرت معصومه (علیهاالسلام) در آن زمان 6 ساله بودند و تا زمان هجرت امام رضا (علیه السلام) ـ سال 200 ه. ق ـ تحت كفالت حضرت بودند.
* امام رضا (علیه السلام)  دو سال بعد از حضرت معصومه (علیهاالسلام)  شهید شدند.

8. رحلت حضرت معصومه (علیهاالسلام) 
حضرت معصومه (علیهاالسلام)  در مسیر سفر از مدینه به خراسان در شهر ساوه بیمار شدند واز همراهان خویش تقاضا نمودند كه ایشان را به شهر قم ببرند.
سبب بیمارى آن حضرت طبق نقل برخى از مورّخان غم و اندوه فراوانى بود كه در اثر حمله دشمنان خاندان امامت به كاروان ایشان و شهادت برادران و مجروح ساختن جمع زیادى از همراهان بود. در این حمله برادران حضرت كه پنج تن به نام هاى هارون، فضل، جعفر، قاسم و زید بودند. همگى به شهادت رسیده و برادرزادگان و سایر یاران كه 23 تن بودند همگى مجروح یا كشته شدند و حضرت معصومه با دیدن پیكرهاى پاره پاره و غرق به خون عزیزان خود در هاله اى از غم و اندوه فرو رفت و این مسئله موجب بیمارى ایشان گشت.
طبق نقلى نیز بعد از آن حمله، دشمنان در غذاى حضرت سمّ ریختند و آن سمّ موجب بیمارى و مسموم شدن و در نهایت شهادت ایشان بعد از 17 روز گردید.[14]
پس از انتقال به قم و وفات حضرت معصومه (علیهاالسلام)  پیكر مطهر ایشان را غسل داده، كفن كردند و به محل حرم فعلى آوردند تا به خاك بسپارند. زمینى كه هم اكنون مرقد مطهر حضرت معصومه (علیهاالسلام) و صحن و سراى آن حضرت در آن جاى دارد، در عصر ورود حضرت معصومه (علیهاالسلام) به قم به نام باغ بابلان خوانده مى شد كه از باغهاى موسى بن خزرج بود.
در آنجا اشعرى ها سردابى حفر كردند؛ ولى نمى دانستند چه كسى باید حضرت را در قبر بگذارد. ناگاه از جانب صحرا دو نفر سوار نقابدار پیدا شدند وقتى به نزدیك رسیدند از مركب خود پیاده شده و بر جنازه حضرت معصومه (علیهاالسلام)  نماز خواندند، سپس داخل سرداب شده و جنازه را دفن كردند. آن گاه بیرون آمده و رفتند و كسى نفهمید آنها چه كسى بودند.[15] این قضیه دلالت بر كرامت و شرافت آن حضرت دارد.

9. زیارتنامه مأثور[16]
* از آداب تشرف به حرم مطهر معصومان (علیهم السلام)  و امامزادگان، خواندن زیارت نامه آن بزرگواران است. زیارت نامه معصومان (علیهم السلام)  از سوى خود حضرات معصومین (علیهم السلام)  صادر گشته است. یعنى امامان، خود به شیعیان نحوه زیارت را مى آموخته اند. بنابراین الفاظ زیارت نامه ها جزو احادیث محسوب مى شود. اما غالباً زیارت نامه امامزاده ها، از ناحیه معصوم وارد نشده است بلكه كلماتى است كه علما و بزرگان با استفاده از احادیث، براى زیارت آنها تنظیم كرده اند. به همین جهت قرائت فاتحه براى امامزادگان سفارش شده است.
اما زیارت نامه حضرت معصومه (علیهاالسلام)  مانند زیارت نامه هاى ائمه (علیهم السلام)  از كلمات نورانى معصومان (علیهم السلام)  بوده و جزو احادیث محسوب مى گردد. از امام رضا (علیه السلام)  دو زیارت نامه براى حضرت معصومه (علیهاالسلام) روایت شده است. و این حاكى از مقام والاى آن بانوى بزرگ است. با توجه به اینكه سخنان و كلماتى كه ائمه (علیهم السلام) بیان مى فرمودند به علت اتصال به منبع لایزال الهى خالى از مبالغه و خلاف است، عظمت حضرت معصومه (علیهاالسلام)  از عبارات و نكات ذكر شده در این دو زیارت نامه روشن مى شود.
* در یكى از آن دو زیارتنامه امام رضا (علیه السلام) حضرت معصومه (علیهاالسلام) را به هشت لقب ملقب فرموده اند در نتیجه ایشان مانند مادر مظلومه شان زهراى اطهر (علیهاالسلام) داراى القاب متعددى هستند.
«السلام علیك ایّتها الطاهرة الحمیدة البَرّةُ الرشیدةُ التقیَّة النقیّة الرضیته المرضیة».[17]

1. طاهره، كسى كه به مقام طهارت باطن و روح رسیده و از گناهان به دور است.
2. حمیده، ستایش گر خداوند.
3. البَرَّة، نیكوكار.
4. الرشیده، كسى كه به كمال و رُشد عقلانى و روحى رسیده است.
5. تقیّه، كسى كه به مقام قرب تقوى نائل گشته است.
6. نقیّة، كسى كه نظیف و برگزیده است.
7. الرضیّة، كسى كه به مقام رضاى خدا رسیده و از خداى خویش رضایت كامل دارد.
8. مرضیه، كسى كه خداوند از او راضى است.

شباهت زیارت حضرت معصومه (علیهاالسلام)  با امام رضا (علیه السلام) 
* طبق زیارتنامه ذكر شده از امام رضا (علیه السلام) ، زیارت حضرت معصومه (علیهاالسلام) زیارت همه انبیاى اولوالعزم ـ آدم، نوح، موسى، عیسى و رسول الله  (صلی الله علیه وآله)  ـ و زیارت همه چهارده معصوم (علیهم السلام) است، یعنى در آن همه این بزرگان زیارت مى شوند. و جالب این كه چهارده معصوم به صورت مخاطب حاضر در حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) زیارت مى شوند «السلام علیك؛ سلام بر تو اى…» گویا كه همگى در این حرم حضور دارند و حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) حرم اهل بیت است.
* امام رضا (علیه السلام) درباره زیارت حضرت معصومه (علیهاالسلام)  فرموده اند: «من زار المعصومةَ بقُم كمَن زارَنى»؛[18] كسى كه مرقد حضرت معصومه (علیهاالسلام)  را در قم زیارت كند مانند كسى است كه مرا زیارت كرده است».
پاره اى از فضائل زیارت حضرت رضا (علیه السلام) چنین است:
پیامبر اكرم (صلی الله علیه وآله)  فرمود: خداوند بهشت را بر زائر امام رضا (علیه السلام) واجب و بدنش را بر آتش جهنم حرام مى گرداند.
خداوند غمش را زائل مى كند.
هر گناهكارى كه او را زیارت كند خداوند گناهانش را مى آمرزد (زیارت حضرت مانند توبه است).
زیارت حضرت رضا ثوابى برابر هفتاد هزار حج مقبول دارد.
زائر حضرت مانند كسى است كه خدا را در عرش زیارت كرده باشد.
زائر حضرت مانند كسى است كه پیامبر را در مدینه زیارت كرده باشد.
هر كس امام رضا (علیه السلام)  را زیارت كند حضرت در سه موطن به زیارتش مى آید، هنگامى كه نامه اعمال را به دست انسان مى دهند، نزد صراط، نزد ترازوى اعمال.
زیارت امام رضا (علیه السلام) افضل از زیارت همه اهل بیت (علیهم السلام)  است. آرى، امام رضا (علیه السلام)  فرمود: كسى كه حضرت معصومه (علیهاالسلام)  را در قم زیارت كند مانند كسى است كه مرا زیارت كرده است.

واقعا مقام و منزلت آن بانوى بزرگ بر ما مخفى است و در كرامت و عظمت ایشان همین بس كه امام رضا (علیه السلام) در زیارتنامه خواهر كریمه اش خطاب به آن حضرت فرمود: «فاِنَّ لكِ عندالله  شَأنا مِنَ الشأن»؛ به درستى كه براى تو نزد خداوند بهره بزرگى از مقامات الهى است.
 
چند نكته قابل توجه:
1. افتخار قمى ها به حضور حضرت معصومه (علیهاالسلام)  در شهر قم
هنگامى كه خبر ورود حضرت معصومه (علیهاالسلام)  به ساوه و بیمارى ایشان، به شیعیان اشعرى قم رسید، آنها تصمیم گرفتند به استقبال حضرت معصومه (علیهاالسلام) بروند و از آن حضرت جهت تشریف فرمایى به قم دعوت كنند. در میان آنها موسى بن خزرج بن سعد اشعرى حضور داشت. او وقتى به كاروان حضرت معصومه (علیهاالسلام) رسید، مهار شتر ایشان را گرفت و به قم آورد و در خانه خود مهمان نمود. حضرت معصومه (علیهاالسلام) شانزده یا هفده روز در خانه موسى بن خزرج بسترى بودند تا از دنیا رفتند.[19]
2. محل سكونت حضرت
حضرت معصومه (علیهاالسلام)  پس از ورود به قم در منزل موسى بن خزرج اقامت گزیدند. این منزل به همین دلیل از دیر زمان مورد توجه شیعیان قرار دارد و هم اكنون نیز با نام «ستیه» زیارت گاه مشتاقان آن حضرت مى باشد.[20] نام دیگر این محل «بیت النور» است كه برخى به اشتباه آن را بیت التنور نامیده اند. با این توجیه كه ایشان در مدت اقامت در آنجا نان مى پخته اند. اما با توجه به بیمارى حضرت در مدت اقامت و مهمان نوازى قمى ها این توجیه، پذیرفتنى نیست.[21]
3. مرقد مطهر حضرت
قبر شریف حضرت معصومه (علیهاالسلام)  در زیر ضریح فعلى داخل یك سرداب (زیرزمین) واقع شده و در آن سرداب بعد از حضرت معصومه (علیهاالسلام) بانوان جلیل القدر دیگرى در جوار حضرت دفن شده اند كه عبارتند از:
الف) زینب دختر امام جواد (علیه السلام) ؛
ب) امّ محمد نوه امام جواد (دختر موسى بن جواد (علیه السلام) )؛
ج) میمونه نوه امام جواد (دختر موسى بن جواد (علیه السلام) )؛
د) بُرَیهیه نوه امام جواد (دختر موسى بن جواد (علیه السلام) )؛
ه) امّ اسحاق كنیز محمد بن موسى نوه امام جواد (علیه السلام) ؛
و) ام حبیب كنیز یكى از نوادگان حضرت جواد (علیه السلام) (پسر نوه امام جواد ـ محمد بن احمد بن موسى الجواد)[22].
پس مناسب است در زیارت حضرت معصومه (علیهاالسلام)  آن مخدرات و بانوان بزرگ نیز اینگونه زیارت شوند «السلام علیكُنّ یا بناتَ رسول الله » یا بگوییم: «السلام على رسول الله  و على ذریة رسول الله ».

امامزادگان دیگرى كه تا سال 385 ه. ق در مقبره حضرت معصومه (علیهاالسلام) خارج سرداب دفن شده اند چندین نفر هستند:
الف. امامزاده حسین نواده پنجم امام صادق (علیه السلام) ؛
ب. امامزاده حمزه از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) ؛
ج. امامزاد ابوجعفر از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) ؛
د. امامزاده ابوالقاسم از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) ؛
ه. امامزاده على بن حمزه از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) ؛
و. امامزاده ابوعلى از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) ؛
ز. امامزاده ابوجعفر ثانى؛
ح. امامزاده ابومحمد از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) ؛
ط. امامزاده ابوعلى ثانى؛ و… .[23]

اولین سایه بان مقبره شریف حضرت معصومه (علیهاالسلام) را خاندان اشعرى بنا نمودند. حضرت زینب دختر امام جواد (علیه السلام) نیز گنبد و بارگاهى با آجر و سنگ و گچ بر روى مرقد مطهر ساخت و در هر دوران صحن و سراى حضرت پرشكوه تر گشت تا اینكه در زمان صفویّه گسترش حرم به اوج خود رسید و حرم فعلى از آثار همان دوره است.
4. سیره بزرگان
مرحوم آیة الله  مرعشى نجفى قدس سره ـ كه در ابتداى كتاب، حكایت اقامت ایشان در قم گفته شد ـ در مدت شصت سالى كه در شهر مقدس قم اقامت داشتند سحرها اولین زائر حضرت معصومه (علیهاالسلام) بودند. ایشان در طول سال ـ چه شب هاى سرد زمستان و چه شب هاى كوتاه تابستان ـ قبل از اذان صبح در پشت در حرم به انتظار مى ایستادند تا پس از باز شدن درها اولین زائر حضرت باشند.
مرحوم علامه طباطبایى قدس سره غروب هاى ماه رمضان با پاى پیاده با كهولت سن به حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) مى آمدند و با بوسه بر ضریح حضرت معصومه (علیهاالسلام) روزه خود را افطار مى نمودند، سپس به خانه رفته و غذا مى خوردند.[24]
وقتى در عصر مرجعیت عامه حضرت آیة الله  العظمى بروجردى قدس سره شاه عربستان به ایران آمده بود و توسط سفیر عربستان تقاضاى ملاقات با ایشان را نمود، آقا اجازه نفرمودند. اطرافیان گفتند مصلحت است كه شما اجازه ملاقات بدهید، ایشان فرمودند: او وهابى است اگر به قم بیاید به زیارت حضرت معصومه (علیهاالسلام) نمى رود و این، هر چند غیرمستقیم، توهینى به ساحت ملكوتى حضرت است.[25]
مرحوم ملاصدرا حكیم متألّه صاحب كتاب اسفار اربعه مدتى در روستاى كهك قم سكنا گزید و در آن حین به تحقیق و تألیف پرداخت. از ایشان نقل شده است: هرگاه مشكل علمى و مسئله غیرقابل حلّى برایم پیش مى آمد از كهك به قم و حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام)  مى آمدم و با توسل به حضرت معصومه (علیهاالسلام)  مسئله و مشكلم حل مى شد.[26]
5. پرسش و پاسخ
در حدیث امام صادق (علیه السلام)  آمده است: هر كس حضرت معصومه (علیهاالسلام) را در قم زیارت كند «وَجَبَتْ لَهُ الجنّة»[27]؛ «بهشت بر او واجب مى شود»؛ این سؤال به ذهن مى رسد كه معنى «بهشت بر او واجب مى شود» چیست؟ در حالى كه ممكن است زائر گنهكار باشد.
عده اى این وجوب را به معنى سزاوار بهشتى بودن تلقى كرده و مى گویند: اگر كسى بر اثر گناه و مسائل دیگر مانعى براى خود ایجاد نكند، با زیارت سزاوار بهشت خواهد بود. اشكال این گونه معنا نمودن آن است كه طبق آن، زیارت حضرت داراى امتیاز و فضیلت خاصى نمى گردد در حالى كه ظاهر حدیث نوعى امتیاز و امتنان براى زائر آن حضرت است.
نظر صحیح آن است كه معنى این حدیث، همانطور كه از ظاهرش نیز برمى آید آن است كه با زیارت حضرت معصومه (علیهاالسلام) بهشت بر شخص واجب مى شود و او قطعا اهل بهشت خواهد بود.
همانگونه كه ظاهر روایت بیان فضیلت حضرت است نه بیان فضیلت زائر، به اعتبار اینكه معمولاً زائران ایشان شیعه اثنى عشرى هستند، بنابراین فضیلت زیارت به اعتبار خود زیارت شونده است و این ثواب بزرگ ـ با توجه به كرامات ذاتى و نفسانى حضرت معصومه (علیهاالسلام)  و فضایل اكتسابى آن حضرت مانند جهاد و هجرت و دفاع از ولایت و مسائل دیگرى كه بر ما پوشیده است ـ از طرف خداوند به ایشان عنایت گردیده است. پس بنابراین زیارت حضرت معصومه در حالى كه زائر عارف به حق حضرت باشد به منزله توبه از گناه یا مستلزم شفاعت قطعى ایشان است و شناخت حق و منزلت ایشان نیز مطالبى است كه در شأن و عظمت ذاتى و اكتسابى حضرت در این نوشتار ذكر نمودیم. در نتیجه زائر حضرت حتما وارد بهشت خواهد شد حتى اگر با تحمل برخى سختى ها در مواقف دنیا، برزخ و قیامت جهت پاك شدن باشد.
خاطره اى شیرین:
در خاتمه توجه شما را به قضیه اى از مرحوم آیة الله  مرعشى نجفى قدس سره جلب مى كنیم. «… در جوانى روزى بر اثر مشكلات فراوانى كه داشتم ـ از جمله مى خواستم دخترم را شوهر دهم و دستم خالى بود و نمى توانستم جهیزیه تهیه كنم ـ به حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) رفتم با حالتى ناراحت در حالى كه اشك مى ریختم گفتم: «اى سیّده و مولاى من! چرا نسبت به زندگى من اهمیت نمى دهى؟ چگونه با دست خالى جهیزیّه دخترم را فراهم نمایم؟»
سپس با دلى شكسته به خانه برگشتم. در همان وقت حالت مكاشفه اى مرا فراگرفت. صداى كوبه درِ خانه را شنیدم. درب را باز كردم. دیدم شخصى ایستاده و گفت: خانم تو را مى طلبد، با شتاب به حرم رفتم. وقتى كه وارد صحن كهنه شدم دیدم چند كنیز ایوان طلا را تمیز مى كنند. علت را پرسیدم. گفتند اكنون خانم مى آید. پس از مدت كمى حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسلام) آمد در حالى كه شكل و شمایل جدّه ام فاطمه زهرا (علیهاالسلام)  كه قبلاً سه بار ایشان را در عالم خواب دیده بودم را داشت. نزد عمه ام حضرت معصومه (علیهاالسلام) رفتم و دست او را بوسیدم، به من فرمودند: «اى شهاب! كى ما در فكر تو نبوده ایم كه از دست ما شاكى هستى؟ تو از همان عصر كه به قم آمدى مورد نظر ما بوده اى».
همان لحظه كه از آن حالت خارج شدم براى عذرخواهى به حرم رفتم. پس از آن حاجتم برآورده شد و مشكل تأمین زندگیم برطرف گردید».[28]
امیدواریم خداوند ما را نیز از جمله زائران حضرت معصومه (علیهاالسلام) محسوب گرداند و بر معرفت و محبت ما بیش از پیش بیفزاید. «اللهم اِنّى اسئلك اَنْ تختم لى بالسّعادةِ فَلا تَسلُب منّى ما اَنَا فیه».
 
زیارتنامه حضرت معصومه (علیهاالسلام)  :
چون به نزد قبر آن حضرت برسى، رو به قبله بایست و 34 مرتبه الله أَكْبَرُ و 33 مرتبه سُبْحَانَ الله و 33 مرتبه الْحَمْدُ لِلَّهِ بگو.
پس بگو:
السَّلامُ عَلَى آدَمَ صِفْوَةِ الله السَّلامُ عَلَى نُوحٍ نَبِیِّ الله السَّلامُ عَلَى إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ الله السَّلامُ عَلَى مُوسَى كَلِیمِ الله السَّلامُ عَلَى عِیسَى رُوحِ الله السَّلامُ عَلَیْكَ یَا رَسُولَ الله السَّلامُ عَلَیْكَ یَا خَیْرَ خَلْقِ الله السَّلامُ عَلَیْكَ یَا صَفِیَّ الله السَّلامُ عَلَیْكَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ الله خَاتَمَ النَّبِیِّینَ السَّلامُ عَلَیْكَ یَا أَمِیرَ الْمُؤمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَصِیَّ رَسُولِ الله السَّلامُ عَلَیْكِ یَا فَاطِمَةُ سَیِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ السَّلامُ عَلَیْكُمَا یَا سِبْطَیْ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلامُ عَلَیْكَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَ الْعَابِدِینَ وَ قُرَّةَ عَیْنِ النَّاظِرِینَ السَّلامُ عَلَیْكَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ بَاقِرَ الْعِلْمِ بَعْدَ النَّبِیِّ السَّلامُ عَلَیْكَ یَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ الْبَارَّ الْأَمِینَ السَّلامُ عَلَیْكَ یَا مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ الطَّاهِرَ الطُّهْرَ السَّلامُ عَلَیْكَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضَى السَّلامُ عَلَیْكَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ التَّقِیَّ السَّلامُ عَلَیْكَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّقِیَّ النَّاصِحَ الْأَمِینَ السَّلامُ عَلَیْكَ یَا حَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ السَّلامُ عَلَى الْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِهِ اللهمَّ صَلِّ عَلَى نُورِكَ وَ سِرَاجِكَ وَ وَلِیِّ وَلِیِّكَ وَ وَصِیِّ وَصِیِّكَ وَ حُجَّتِكَ عَلَى خَلْقِكَ السَّلامُ عَلَیْكِ یَا بِنْتَ رَسُولِ الله السَّلامُ عَلَیْكِ یَا بِنْتَ فَاطِمَةَ وَ خَدِیجَةَ السَّلامُ عَلَیْكِ یَا بِنْتَ أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ السَّلامُ عَلَیْكِ یَا بِنْتَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ السَّلامُ عَلَیْكِ یَا بِنْتَ وَلِیِّ الله السَّلامُ عَلَیْكِ یَا أُخْتَ وَلِیِّ الله السَّلامُ عَلَیْكِ یَا عَمَّةَ وَلِیِّ الله السَّلامُ عَلَیْكِ یَا بِنْتَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ وَ رَحْمَةُ الله وَ بَرَكَاتُهُ السَّلامُ عَلَیْكِ عَرَّفَ الله بَیْنَنَا وَ بَیْنَكُمْ فِی الْجَنَّةِ وَ حَشَرَنَا فِی زُمْرَتِكُمْ وَ أَوْرَدَنَا حَوْضَ نَبِیِّكُمْ وَ سَقَانَا بِكَأْسِ جَدِّكُمْ مِنْ یَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ الله عَلَیْكُمْ أَسْأَلُ الله أَنْ یُرِیَنَا فِیكُمُ السُّرُورَ وَ الْفَرَجَ وَ أَنْ یَجْمَعَنَا وَ إِیَّاكُمْ فِی زُمْرَةِ جَدِّكُمْ مُحَمَّدٍ صَلَّى الله عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنْ لا یَسْلُبَنَا مَعْرِفَتَكُمْ إِنَّهُ وَلِیٌّ قَدِیرٌ أَتَقَرَّبُ إِلَى الله بِحُبِّكُمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ التَّسْلِیمِ إِلَى الله رَاضِیا بِهِ غَیْرَ مُنْكِرٍ وَ لا مُسْتَكْبِرٍ وَ عَلَى یَقِینِ مَا أَتَى بِهِ مُحَمَّدٌ وَ بِهِ رَاضٍ نَطْلُبُ بِذَلِكَ وَجْهَكَ یَا سَیِّدِی اللهمَّ وَ رِضَاكَ وَ الدَّارَ الآْخِرَةِ یَا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَكِ عِنْدَ الله شَأْنا مِنَ الشَّأْنِ اللهمَّ إِنِّی أَسْأَلُكَ أَنْ تَخْتِمَ لِی بِالسَّعَادَةِ فَلا تَسْلُبْ مِنِّی مَا أَنَا فِیهِ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلا بِالله الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ اللهمَّ اسْتَجِبْ لَنَا وَ تَقَبَّلْهُ بِكَرَمِكَ وَ عِزَّتِكَ وَ بِرَحْمَتِكَ وَ عَافِیَتِكَ وَ صَلَّى الله عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیما یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

پی نوشت ها :
_____________________
[1]. آقاسى.
[2]. ماهنامه كوثر، سال اول، شماره 12، ص 10.
[3]. چنان كه فضیلت و اهمیت شهر قم در روایات زیادى منعكس شده است.
[4]. بحارالانوار، ج 60، ص 228.
[5]. همان، ص 216.
[6]. كریمه اهل بیت (علیهم السلام) ، على اكبر مهدى پور، ص 45ـ43.
[7]. دیوان اشعار امام خمینى قدس سره.
[8]. كشف اللئالى، صالح بن عرندس حلّى، طبق نقل كتاب كریمه اهل بیت (علیهم السلام) ، ص 64ـ63.
[9]. این قضیه انسان را به یاد مقام حضرت یحیى و حضرت عیسى در كودكى و حرف زدن زهراى اطهر (علیهاالسلام)  در رحم خدیجه كبرى و شهادت به توحید و رسالت توسط امیرالمؤمنین در قنداقه مى اندازد. اینها چیزهایى نیست كه اكتسابى باشد. بلكه اراده خداوند تعلق گرفته كه گل هاى سرسبدى در عالم وجود خلق نماید.
[10]. عوالم العلوم، ج 11، ص 595، به نقل كتاب: اسرار غدیر، محمد باقر انصارى.
[11]. الحیاة السیاسیّة للامام الرضا (علیه السلام) ، جعفر مرتضى عاملى.
[12]. این واقعه انسان را به یاد مصائب زینب كبرى در كربلا مى اندازد.
[13]. تعداد 444 امامزاده بزرگوار در قم مدفونند حتى در جوار مرقد حضرت معصومه (علیهاالسلام)  دختران مكرّمه امام جواد (علیه السلام)  آرمیده اند، اگر صرف این مسئله و اهمیت قم موجب آن همه تمجید مى گشت لازم بود در شأن این بزرگواران هم مطلبى بیان مى شد.
[14]. قیام سادات علوى، ص 166.
[15]. حضرت معصومه چشمه جوشان كوثر، محمدى اشتهاردى، ص 40.
[16]. بیان شده از جانب معصومین (علیهم السلام) .
[17]. بحارالانوار، ج 102، ص 266.
[18]. ریاحین الشریعة، ج 5، ص 35.
[19]. بحارالانوار، ج 60، ص 219.
[20]. ستیه، مخفف سیّده؛ به معناى خانم است.
[21]. این محل در خیابان انقلاب میدان میر ابتداى 45مترى عماریاسر قرار دارد.
[22]. بحارالانوار، ج 60، ص 220ـ229 ؛ منتهى الامال، ج 2، ص 162.
[23]. گنجینه آثار قم، فیض، ج 1، ص 392ـ391.
[24]. مجله پیام انقلاب، شماره 123، ص 273.
[25]. حضرت معصومه چشمه جوشان كوثر، محمد محمدى اشتهاردى.
[26]. فوائد الرضویه، ص 380 ؛ حاشیه اسفار، میرزا على اكبر حكمى یزدى، بحث اتحاد عاقل و معقول.
[27]. بحارالانوار، ج 60، ص 228.
[28]. بر ستیغ نور، ص 79، به نقل از حضرت معصومه چشمه جوشان كوثر، محمد محمدى اشتهاردى.

منبع:پرسمان دانشجویی