آداب ورود به محرم
با توجه به اینکه هر ماه آداب خاص خود را دارد که در کتب ادعیه و اخلاق ذکر شده است؛ برای ماه محرم نیز اعمال و مراقبات خاصی ذکر شده است. عشق به امام حسین(ع) و خدمت به ایشان ویژگی مشترک شیعیان است و اگر شناخت رسالت و حرکت سیدالشهدا(ع) نیز در کنار این عشق و دوستی قرار گیرد، اتفاقات خوبی برای روح و جان انسان می‌افتد.
آداب ورود به ماه محرم توصیه‌هایی برای بزرگداشت این ماه و آمادگی برای همسو شدن با روح عاشورا و اندیشه‌های بلند و الهی حضرت اباعبدالله(ع) است.
در کتاب ارزنده المراقبات که موضوع آن بیان مهمترین اعمال و مراقبات سال و ذکر نکاتى درباره سیر و سلوک است پیرامون مراقبات خاص ماه محرم نکات زیبایی مطرح شده است؛ مرحوم آیت‌الله میرزا جواد آقا ملکی در ابتدای سخن خود درباره ماه محرم به آمادگی روحی برای ورود به این ماه توصیه کرده است. سخن این عالم بزرگوار به اجمال چنین است:
آشکار شدن آثار اندوه از مصیبتهای عاشورا
سزاوار است حال دوستان آل محمد(ص) به حکم دوستى، وفا و ایمان به خداوند بلند مرتبه و رسول کریم، در دهه اول محرم تغییر کرده و در دل و سیماى خود، آثار اندوه و درد این مصیبتهاى بزرگ و دردناک را آشکار نمایند. باید مقدارى از لذائذ زندگى را که از خوردن و نوشیدن و حتى خوابیدن و گفتن به دست می‌آید ترک نموده و مانند کسى باشند که پدر یا فرزند خود را از دست داده و لازم است خدا و پیامبر و امامش را بیش از خود، فرزندان و نزدیکانش دوست داشته باشد.
ایشان توصیه‌های قابل تأملی برای روزهای تاسوعا و عاشورا دارد که التزام به آنها جهت آمادگی روحی و همدردی با امام حسین(ع) و خاندان ایشان مؤثر خواهد بود. از دیگر توصیه‌ها برای این ماه این است که در دهه اول، هر روز امام حسین(ع) را با زیارت عاشورا زیارت نماید و اگر مىتواند مراسم عزادارى آن حضرت را در منزل خود با نیتى خالص برپا کند و اگر نمى‌تواند، در مساجد یا منازل دوستانش به برپایى این مراسم کمک کند و از خودنمایى دور شود.
تأمل در آزادگی امام حسین(ع) و برکات ایشان برای اسلام
تأمل در مصیبتهای وارده بر امام حسین(ع) و خاندان ایشان از دیگر توصیه‌ها برای این ماه و به ویژه دهه اول است. مؤلف کتاب المراقبات در این باره چنین اظهار می‌دارد: امام(ع) به فرموده جدش(ص) سزاوارتر از آنان نسبت به خودشان است و به این جهت که او این مصیبت‌ها را پذیرفت و وجود شریف خود را فداى پیروان خود نمود تا آنها را از عذاب دردناک رهایى بخشد. ایشان به یتیم شدن فرزندان و عزیزان و اسارت حرم و زنان و کشته شدن فرزندان و برادران و دودمان خود رضایت داد تا پیروانش را از گمراهى و پیروى گمراه کنندگانى که هلاکت شده و دیگران را به هلاکت مىکشانند نجات داده و بدین وسیله آنان را از گناهان بزرگ و آتش رهایى بخشد؛ بنابراین بحکم وفا و مواسات که از صفات عالى انسانى است، لازم است همان چیزى را که امام(ع) به آنان عنایت کرده، آنان نیز به امام(ع) تقدیم نموده و همانگونه که امام(ع) خود را فداى آنها نمود آنان نیز خود را فداى او نمایند.
با گفتارى صادقانه و با زبان حال سخن گفتن با امام حسین(ع) از دیگر توصیه‌ها برای دوستداران حضرت است.
اعمال شب اول محرم
در اعمال این ماه آمده است: یکى از اعمال مهم، دعاى اول ماه است. به جهت اینکه اول این ماه اول سال نیز هست و از طرف دیگر دعاهاى قبل از وقت نیز تأثیر خاصى در برآورده شدن حاجات و رسیدن به امور مهم دارد، این دعا تأثیر زیادى در سلامتى و دورى از آفات دینى و دنیایى آن سال و بهبودى حال و بدست آوردن نیکی‌ها دارد.
در اعمال شب اول محرم در کتاب اقبال سیّد بن طاووس چند نماز ذکر شده است: اول، صدر رکعت که در هر رکعت سورههاى حمد و سوره توحید خوانده می‌شود. دوم، دو رکعت که در رکعت اول سورههاى حمد و انعام و در رکعت دوم سورههاى حمد و یس خوانده مىشود. سوم، دو رکعت که در هر رکعت سوره حمد و یازده سوره توحید خوانده می‌شود.
علما توصیه کرده‌اند بهتر است در شب اول، برخی از نمازهایى که در این شب وارد شده به مقدار حال و توانایى خود خوانده شود(حداقل دو رکعت نمازى که شامل حمد و یازده بار توحید است) پس از آن دعای زیبایی از پیامبر اکرم(ص) در کتب دعا و از جمله مفاتیح الجنان یاد شده است که بعد از این نماز خوانده می‌شود؛ بخشی از این دعا چنین است:
«اللَّهُمَّ أَنْتَ الْإِلَهُ الْقَدِیمُ وَ هَذِهِ سَنَةٌ جَدِیدَةٌ فَأَسْأَلُکَ فِیهَا الْعِصْمَةَ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ الْقُوَّةَ عَلَى هَذِهِ النَّفْسِ الْأَمَّارَةِ بِالسُّوءِ وَ الاشْتِغَالَ بِمَا یُقَرِّبُنِی إِلَیْکَ یَا کَرِیمُ یَا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِکْرَامِ .. »: خدایا تویى معبود ازلى و این است سال نو، در این سال از تو درخواست می‌کنم حفظ شدنم را از شیطان و قدرت و غلبه و بر نفس فرمانده به گناه و مشغول بودن به آنچه که مرا به تو نزدیک میکند، اى صاحب بزرگى و بزرگوارى … .
در کتاب اقبال نقل شده است فرداى آن روز(روز اول محرم) را روزه بگیرد. در روایت آمده است: کسى که چنین عملى را انجام دهد، مانند کسى است که بمدت یک سال کارهاى خوب انجام داده و تا سال آینده محفوظ خواهد بود.
استحباب روزه دهه اول محرم
از شیخ طوسى نقل شده است که روزه دهه اول محرم مستحب است ولى روز عاشورا تا بعد از عصر از خوراکى و آشامیدنى خوددارى کند و سیدبن طاووس روایت کرده است که روزه تمام این ماه فضیلت دارد و روزه آن روز روزهدار را از هر گناهى حفظ میکند.
رعایت اخلاص
رعایت اخلاص از دیگر نکات دیگر برای انجام اعمال و مراسم ماه محرم است. در کتاب المراقبات در این باره آمده است:
آنچه در این باب و غیر آن اهمیت دارد، این است که این کارها را به دلیل رسم و عادت انجام نداده و سعى کنیم این کارها را با نیتى خالص و براى رضاى خدا انجام داده و در خلوص خود نیز صادق باشیم. زیرا کار کوچکى که با نیت خالصانه صادقانه همراه باشد بهتر از کارهاى زیادى است که خلوص و صداقت در آن نباشد؛ حتى اگر چندین هزار برابر باشد.
توصیه‌هایی برای برگزارکنندگان مراسم عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع)
وی توصیه میکند: هنگام انجام اعمال باید مواظب باشد که ریا و دوستى ستایش مردم در نیت او وارد نشود و براى اینکه بفهمد ریا در نیتش وارد شده یا نه، مىتواند به جاى اینکه مثلا در خانه خود عزادارى را برپا کند در منزل دوست خود این کار را انجام دهد به طورى که مردم ندانند او مجلس را برگزار کرده است. آنگاه ببیند حال قلب او از این کار تغییر پیدا مىکند و حال او از شکوه مجلس یا سادگى آن در صورتى که مردم بدانند که او برپا کننده مجلس عزا مىباشد یا ندانند، تفاوت میکند یا خیر.
اگر در تمام این مسائل تفاوتى ندید، ببیند که آیا دوست دارد سخنران یا روضه خوانى را که براى عزادارى دعوت مىکند از کسانى باشد که معروف بوده و در مجالس اعیان و اشراف به ذکر مصایب امام(ع) مى‌پردازند یا نه؛ به خصوص در صورتی که مصایبى را که غیر معروفین از امام (ع) نقل مى‌کنند از منابع معتبر بوده و از این جهت از لحاظ شرعى بهتر باشد. و یا ببیند آیا براى او فرق مىکند که اهل مجلس او از فقرا یا ثروتمندان باشند؟.
اگر در این ملاکهایى که براى تشخیص ریا ذکر شد تأمل کند مىبیند که راه براى ورود ریا در عزاداریش بسیار وسیع است و براى بستن این راه باید عمل خود را از دیگران بپوشاند و آن را مخفى نماید؛ بدین شکل که مجلس عزادارى را در منزل دیگری منعقد کند و به گونه‌اى عمل کند که کسى نداند مجلس را او برگزار نموده است و تلاش کند عمل خود را از هر جهت صحیح انجام دهد به این ترتیب که کسى را براى خواندن مصیبت دعوت کند که باتقوا و در خواندن مصیبت راستگو باشد.
همچنین، در احترام به شرکت کنندگان، فقیر و غنى براى او فرقى نکرده و براى احترام گذاشتن به آنان امتیازات دینى را رعایت کند نه امتیازات دنیوى را. زیرا صحت اعمال اسرار زیادى دارد که در قبول و افزایش پاداش آنها مؤثر است.
