از منزل کفر تا به دين

شايد بتوان گفت؛ کمتر شخصيت شاعري را مي توان يافت که چون خيام نيشابوري در ميان دو بي نهايت اظهار نظرهاي متناقض گرفتار آمده باشد، گروهي خيام را کافر و ملحد و گروهي صوفي و زاهد گفته اند، دسته اي به شعر خيام در کنار شاهد و شراب و لب جوي و بدو تأسي جسته اند و جماعتي از او فيلسوفي شکاک و متحيّر که با ديده ي شک و ترديد به همه هستي مي نگرد ساخته اند و تلاش او را براي شناخت جهان جز به پوچي و بيراهه منتهي ندانسته اند. در بين شخصيت هاي قبل و بعد از خيام هيچ کس به اندازه او اين چنين در معرض دو بي نهايت قضاوت قرار نگرفته است. در ميان شعراي بزرگ پارسي گو فقط حافظ است که کلمات و ترکيبات خيام را تکرار کرده و بسط و گسترش داده است، امّا رندي حافظ در سخن، به ويژه در غزل و چيره دستي وي در رهايي از دام اظهار و نظر هاي صريح او را چنان جايگاهي بخشيده که کسي را ياراي تهمت کفر و الحاد به او نيست.

 استفاده از واژه هاي قرآن و حديث

بيان اين مطلب نه به جهت اثبات اعتقاد خيام به قرآن و حديث و يا به خاطر تصديق بي اعتقادي وي است، بلکه منظور آن است که: خيام شاعري بوده که اشراف کامل بر رموز و دقايق قرآني و آموزه هاي ديني داشته و دقت خيام در بکار گيري عبارات و واژه ها به حد شناخت عميق ودقيق يک مسلمان مشرف به آموزه هاي ديني به ويژه قرآن و حديث است.

بهره هاي خيام از قرآن و حديث عبارت است از مضامين، استفاده از عبارات و بکارگيري واژگان که در مثالهاي ذيل نمونه هاي هر کدام نشان داده مي شود:

مثال 1

از دي گذشت هيچ از او ياد مکن

فــردا که نيامدست فــرياد مکــن

بـــرنامده و گذشتــه بنياد مکن

حالي خوش باش و عمر بر باد مکن

قرآن کريم مي فرمايد:

لِکَيلا تأسَوا عَلي مافاتکم. «حدید، آیه 23»

مثال 2

از جمله ديگر رباعياتي که از مضامين قرآني بهره برده است اين رباعي است که:

گويند بهشت و حـور عين خواهد بود

و آنجا مي ناب و انگبين خواهد بود

گر ما مي و معشوقه گزيديم چه باک

آخر نه به عاقبت همين خواهد بود

آيه قرآن است که:

و کواعب اتراباً و کأساً دهاقاً. «نبأ، 33و34»

و نيز آيات ديگر قرآن:

و حورٌ عين. کَاَمثالِ اللؤلوءِ المَکنوُنِ. «واقعه، آيات 23-22»

بر اين اساس است که خيام براي توصيف بهترين حالات، زيباتر از بهشت نيافته و براي توصيف بهشت کلماتي بهتر و برتر از توصيف هاي قرآن نجسته است.

مثال 3

اسـرار ازل را نه تو داني و نه مـــن

وين حرف معّما نه تو خواني و نه من

هست از پس پرده گفتگوي من و تو

چون پرده برافتد نه تـو ماني و نه من

قرآن مي فرمايد:

قل انزلَهُ الَّذي يَعلَمُ السِّرَّ في السمواتِ و الارضَ. «فرقان، آيه 6»

خيام در اين رباعي راه يابي فکر بشر به اسرار ازلي و علم لا يتناهي خداوند را منتفي مي داند و در مصراع آخر نيز از بــرافتادن پرده و کنار رفتن پرده اي که مانع از ديدن حقيقت اشياء است نام مي برد که اشاره ديگري است به آيه قرآن که مي فرمايد:

اِنَّهُ عَلَي رَجعِهِ لَقادِر يَومَ تُبِلَي السّرائِر. «طارق، آيات 8و9»

مثال 4

گــر من ز مي مغانه مستم هستم

گر کافـر و گبر و بت پرستم هستم

هــر طايفه اي به من گماني دارد

من زان خودم هر آنچه هستم هستم

به مصراع پاياني اين رباعي به دقت بنگريد! آيا مي توان اين جمله را غير ملهم از اين آيات دانست؟

کلُّ نَفسٍ بِما کَسَبَت رَهينَه. «مدثر، آيه 38»

و آيه شريفه: کلُّ امرِيءٍ بِما کَسَبَت رَهين. « طور، آيه 21»

مثال 5

آنکس که زمين و چرخ و افلاک نهاد

بس داغ که او بر دل غمناک نهاد

بسيار لب چو لعل و زلفي چون مشک

در طبل زمين و حقــه خاک نهاد

مصراع اول رباعي مضمون اين آيه قرآن است که مي فرمايد:

انَّ رَبّکُمُ الّذي خَلَقَ السَموات و الاَرض.. «اعراف، آيه 54»

در بطن رباعي اقرار و اعتراف به اين که خالق آسمانها و زمين خالق و باعث مرگ نيز هست و مرگ منحصراً در يد قدرت اوست به خوبي نمايان است.

و آيه ديگر از قرآن که:

ان الله لَهُ مُلک السمواتِ و الارض يحيي و يميت. «توبه، آيه116»

گفتاري از اميرمؤمنان علي «ع» است که در همين مضمون مي فرمايد:

اِنَّ مالِکَ الموتِ هُوَ مالِک الحَياه فانَّ الخالقَ هو المميت. «نهج البلاغه، نامه 31»

 إِنَّ عَظِيمَ الْأَجْرِ لَمَعَ‏ عَظِيمِ الْبَلَاءِ وَ مَا أَحَبَّ اللَّهُ قَوْماً إِلَّا ابْتَلَاهُمْ‏

حدود صد سال پیش، در دوم شهریور ۱۲۹۵، خدا پسر دیگری به کربلایی محمود عنایت کرد. کربلایی محمود از آمدن فرزند چهارم خود، بسیار خوشحال بود. پیش از این هم خدا به او یک محمدتقی داده بود، ولی زود گرفت. این بار امید داشت که فرزندش بماند و مایه افتخارش شود. هنوز شانزده ماه از آن شب شیرین تابستانی نگذشته بود که رحلت مادر محمدتقی کامش را سخت تلخ کرد؛ تلخی از دست ‌دادن همسر و غم یتیم شدن طفل نورسیده. این‌گونه بود که محمدتقی ، خیلی زود یتیم شد و چیزی از مادر در خاطرش نماند. سال‌ها بعد تعریف کرد که خواب مادر را دیده، ولی مادر چهره از او پوشانده است. پرسیدند: «آخر برای چه صورتش را پوشانده، مگر شما نامحرم بودید؟». جواب داد: «شاید نمی‌خواسته دوباره محبت مادر و فرزندی در دل من زنده شود».

إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً فَقَّهَهُ فِي الدِّينِ

هنوز هفت ساله نشده بود که کربلایی محمود او را به مکتب‌خانه فرستاد. استاد مکتب‌خانه می‌دید که محمدتقی خیلی خوش‌استعداد است و سبک‌سری‌های بچه‌گانه‌ هم ندارد. به کربلایی محمود گفت که اجازه دهد محمدتقی درس را ادامه دهد. کربلایی محمود هم که نمی‌خواست آنچه را خدا به او ارزانی کرده تباه کند، فرزند دوازده ساله‌اش را به حوزه فومن فرستاد.

استعدادش همواره توجه‌ها را جلب می‌کرد. آیت‌الله سعیدی وقتی آن استعداد را در او دید، به پدر گفت: «او را به عراق بفرست. بگذار آنجا درس بخواند». برای کربلایی خیلی سخت بود که دردانه‌اش را به فرسنگ‌ها دورتر از خانه و کاشانه‌اش بفرستد، ولی باز هم برای اینکه آنچه خدا به او ارزانی داشته، تباه نشود، این سختی را به جان خرید.

طلبه جوان، در نزد اساتید خوش درخشید، نبوغ او در چشم اساتید نمودار بود. تلاش او هم عجیب بود. تا آنجا که حتی در سخت‌ترین مریضی‌ها هم حاضر به ترک کلاس درس نبود. روزی از شدت مریضی توان شرکت در کلاس نداشت، ولی با خود فکر کرد که داخل کلاس می‌نشینم و حرف‌های استاد را در ذهن ضبط می‌کنم، ولی درباره آن فکر نمی‌کنم؛ وقتی خوب شدم، آنها را مرور می‌کنم و روی آن فکر می‌کنم.حافظه قوی، فهم نیکو، همت و پشتکار والا و تقوای مثال‌زدنی دست به دست هم داد تا محمدتقی بهجت، پس از سال‌ها بهره‌مندی از عالمان بسیار بزرگی چون آیت‌الله نایینی، آیت‌الله غروی اصفهانی و آیت‌الله شیرازی، عالم دین شود و فقیه در علوم اهل‌بیت علیهم‌السلام.

وَ كَذَلِكَ لَا تَقْدِرُ عَلَى صِفَةِ الْمُؤْمِنِ

 

هرچند همه آن بزرگان و اساتید اهل عمل و کرامت بودند و هر یک از استوانه‌های تقوا به‌شمار می‌آمدند، ولی آقا سید محمدحسن الهی کسی را به او نشان داد که وصف‌شدنی نبود. شیخ محمدتقی هم که در فرصت‌شناسی ممتاز بود، سفت و سخت دست به دامان او شد و برای سیروسلوک و کسب معارف توحیدی، زانوی ادب و تواضع در محضر آن ولی الهی، حضرت آیت‌الله سید علی قاضی قدس‌سره زد؛ بزرگ‌مردی که تنها اولیای الهی او را شناختند و قیمت مجالسش را امثال آیت‌الله بهجت دانستند. می‌فرمود: «یک‌بار درس ایشان را تقویم (قیمت‌گذاری) کردم که ببینم چقدر می‌ارزد. آن موقع یک کوچه در نجف بود به‌ نام کوچه صدتومانی. آن کوچه صد تومان پولش بود. صد تومان خیلی بود. سی کیلو برنج هشت قران بود. دیدم برای یک جلسه ایشان صد هزار تومان هم کم است»!

وَسَيَأْتِي زَمَانٌ تَكُونُ بَلْدَةُ قُمَ‏ وَأَهْلُهَا حُجَّةًعَلَى الْخَلَائِقِ وَ ذَلِكَ فِي زَمَانِ غَيْبَةِ قَائِمِنَا إِلَى ظُهُورِه

سال ۱۳۲۴ بود. شانزده سال می‌شد که طلبه جوان و فاضل، از دیار خود کوچ کرده بود. شیخ محمدتقی تصمیم گرفت که سری به زادگاه خود بزند. قصد ماندن نداشت؛ چراکه دوری از آن بهشت و هم‌نشینان بهشتی‌اش کار آسانی نبود. وقتی به ایران آمد، خواهرش، همان که برایش مادری کرده بود، به او گفت: «دیگر وقت ازدواج شماست». حرف حساب می‌زد. او هم پذیرفت.حالا وقت برگشتن شده، ولی تقدیر چیز دیگری است. در طول این مدت که در ایران بود، خبر وفات اساتید یک‌به‌یک به او می‌رسید تا آنکه از رفتن دلسرد شد و در قم  مقیم شد، در جوار حرم نورانی بنت موسی‌بن‌جعفر علیهاالسلام.شهر قم، برای آنان که از جوار امیرمؤمنان دور مانده بودند، ملجأ و مأوایی بود و با برپایی مجالس پررونق درسی، به‌ویژه درس حضرت آیت‌الله بروجردی قدس‌سره، رفته‌رفته از حوزه نجف پیشی می‌گرفت.

مَنْ زَارَهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ

از همان سال اول تا آخرین سال‌های زندگی مبارکش، اگر کسی اوایل طلوع آفتاب به حرم می‌رفت، آقا را در حرم حضرت معصومه علیهاالسلام می‌دید. حدود یک ساعت روی پا می‌ایستاد و زیارت می‌کرد، وقتی اطرافیان حسابی خسته می‌شدند و این پا و آن پا می‌کردند، تازه می‌آمد و گوشه‌ای پیدا می‌کرد و می‌نشست و باز هم مشغول بقیه اعمال و زیارات می‌شد. آنجا را حرم تمام اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌دانست و همه را زیارت می‌کرد. امین‌الله می‌خواند، جامعه کبیره می‌خواند… .

 أَلْفَ حِجَّةٍ وَ أَلْفَ حِجَّةٍ لِمَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ

 

تابستان‌ها که درس‌های حوزه تعطیل می‌شد راهی دیار امام رئوف علیه‌السلام می‌شد. آنجا هم زیارتش مفصل‌تر بود و هم نشاطش بیشتر.در حرم اهل‌بیت علیهم‌السلام حال عجیبی داشت. خاکسار بود. اطرافیان می‌دیدند که حتی در اواخر عمر، وقتی جلوی در رواق می‌رسد، با زحمت قامت رنجورش را خم می‌کند و زانو می‌زند و عتبه را می‌بوسد؛ با آنکه مرجع شیعیان بود و آوازه‌اش در همه‌جا پیچیده بود. اظهار تضرع در مقابل اهل‌بیت را دوست داشت و اگر این صفت را در دیگران هم می‌دید، تعریف می‌کرد. می‌فرمود: «مرحوم دربندى به ایشان [شیخ انصاری] گفت: آقا، كار شما براى مردم حجّت است، وقتى به حرم مى‌‌روى، ضريح حرم حضرت ابوالفضل عليه‌السلام را ببوس. شيخ در جواب فرمود: عَتبه درب را مى‌بوسم كه گرد و خاک پاى زوّار است».

 

… مَنْ يُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ رُؤْيَتُهُ وَ يَزِيدُ فِي عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ‏

علمای قم وقتی شنیدند شاگرد آیت‌الله غروی اصفهانی (کمپانی) به قم آمده و محفل درسی برپا کرده، راهی آن محفل شدند. همه‌شان می‌دانستند که آیت‌الله غروی، در علم اصول صاحب سبک است، اما دیدند که شاگرد، خودش هم استاد است و صاحب سبک.آقا بسیار مجمل و مختصر تدریس می‌کرد و با رمز و اشاره سخن می‌گفت و مباحثش هم بسیار سنگین بود. شاگردها می‌گویند:‌ «درس ایشان به درد هر کسی نمی‌خورد. آنهایی استفاده می‌کردند که کاملاً به مباحث فقهی و اصولی احاطه داشتند و حداقل یک دوره درسی نزد دیگران دیده بودند».

اما این جلسات فقط به بیان «فقه» و «اصول» نمی‌گذشت. توجه به نیازهای مخاطبان، بحث را به سخنان متفرقه می‌کشانید. مانند طبیبی حاذق، مطالبی را می‌گفت که علاج درد مستمعین باشد. آن جمله‌های کوتاه و ساده، راه‌های طولانی و سخت را برای خیلی‌ها هموار کرده بود. سخنانش، وسعت علمی‌اش را نشان می‌داد. از تاریخ می‌گفت، از حکمت، از عبرت‌هایی که باید از اتفاق‌های معاصر بگیرند و گاهی هم پند می‌داد. پندهای آقا خیلی کوتاه بود، اما عجیب انسان را تکان می‌داد. گاهی بعضی از غیرطلبه‌ها هم می‌آمدند تا آن نکته‌های نغز را از لابه‌لای کلمات بشنوند. هم از دیدن آقا بهره می‌بردند و هم از شنیدن کلماتش.

 

إِنَّ الْمَغْبُوطَ مَنْ أَنْفَذَ عُمُرَهُ فِي طَاعَةِ رَبِّهِ

آقا اهل عمل بود؛ به همین دلیل هم بود که سخنان اندکش بسیار به دل می‌نشست. نمازهای باصفایش برای همه دل‌نشین بود و همه را جذب می‌کرد. مسجدی‌ها می‌دیدند که آقا چقدر به نماز اهمیت می‌دهد و بعد از نماز هم می‌نشیند و تعقیبات مفصلی به‌جا می‌آورد، تعقیباتی که به هیچ‌وجه حاضر نبود از آنها بگذرد، اما شاید همه نمی‌دانستند که این بخش اندکی از عبادت‌های اوست. عبادت‌های آیت‌الله بهجت از حدود دو ساعت به اذان صبح آغاز می‌شد و تقریباً تا پنج ساعت بعد که از حرم برمی‌گشت، ادامه می‌یافت. بقیه روز هم اکثراً به عبادت می‌گذشت تا آن لحظه آخر که در رختخواب می‌رفت هم اگر نگاهش می‌کردی، می‌دیدی که لب‌هایش تکان می‌خورد. عجیب بود که با این همه وقتی که برای عبادت می‌گذاشت، از تدریس و رسیدگی به امور مردم و خانواده و … باز نمی‌ماند. می‌گفت:‌ «برای من به تجربه معلوم شده که اگر از عبادات کم نشود، درسی که نیاز به یک ساعت مطالعه دارد، برای من با ده دقیقه تمام می‌شود».نمی‌خواست یک ثانیه را هم هدر دهد. این‌گونه بود که همه حسرتش را می‌خوردند.

فِي السَّهْلِ يَنْبُتُ الزَّرْعُ لَا فِي الْجَبَل

از سال هفتادوچهار که رسماً مرجعیت آیت‌الله بهجت را اعلام کردند، رفته‌رفته مقلدانش بیشتر می‌شد.پیری و بیماری بدنش را رنجور و خسته کرده بود، ولی با همه اینها روی گشاده و اخلاق نیکویش، از یادت می‌برد که او مرجع تقلید جهان تشیع است و بیش از نود سال سن دارد و چند جور مریضی. آن رنج‌ها را به جان می‌خرید و با صبر و حوصله با اطرافیان برخورد می‌نمود؛ حتی با آنهایی که خلاف ادب رفتار می‌کردند. اگر شخص آشنایی التماس دعا می‌گفت،‌ تا مدت‌ها بعد آقا از او سؤال می‌کرد که مشکلش حل شده یا نه.

آن‌قدر صمیمی بود که فکر می‌کردی، نزدیک‌ترین شخص به آقا هستی، ولی گویا همه اطرافیان همین تصور را داشتند!

بَكَتْ عَلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ وَ بِقَاعُ الْأَرْضِ الَّتِي كَانَ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَيْهَا وَ أَبْوَابُ السَّمَاءِ الَّتِي كَانَ يُصْعَدُ فِيهَا بِأَعْمَالِه‏

جمعه بیست‌وپنجم اردیبهشت آخرین روضه‌ آقا بود و آخرین باری بود که دیوارهای مسجد، آقا را می‌دیدند. گویا زمین مسجد می‌فهمید که قدم‌های آقا سبک شده است و میل رفتن دارد. مسجد بغض کرده بود. زمین تنگ شده بود و آسمان سنگین بود، ولی ما بی‌خبر.

شاید همان روز بود که به همسرش گفت: «فلانی را در فومن می‌شناختی؟ این شعر را می‌خواند: «یاران و برادران مرا یاد کنید// رفتم سفری که آمدن نیست مرا».روز بیست‌وششم هم می‌خواست به درس برود، آماده شده بود، ولی ناگهان تصمیمش عوض شد و برگشت تا مسجد و محراب همچنان بغض‌آلود باقی بماند. وقت رفتن نزدیک می‌شد، ولی ما بی‌خبر.

روز بیست‌وهفتم اردیبهشت ۱۳۸۸ روز رفتن بود، ولی باز هم ما بی‌خبر؛ آخر در روز پایانی هم چیزی از آرامش همیشگی‌اش کم نشد، تا آنجا که حتی نزدیک‌ترین افراد هم گمان نمی‌کردند این لحظه‌های آخر است. نماز صبح را نشسته خواند. فرزند دید که حال پدر تعریفی ندارد. با دکتر تماس گرفت و او هم آمد، ولی حتی دکتر هم گمان نمی‌کرد که این لحظه‌ها، لحظه‌های آخر است. قرار شد که آقا را به بیمارستان ببرند. هوا ابری شده بود. رعد و برق می‌زد. بغض آسمان ترکیده بود.هوا که صاف شد، فرزند بالای سر پدر آمد تا او را آماده رفتن کند، ولی پدر زودتر رفته بود.

 

 

 در سالهایی که از برگزاری نمایشگاه کتاب می‌گذرد هر سال شاهد این موضوع بوده‌ایم که بر تعداد ناشران و به تبع آن تعداد کتب چاپ شده افزوده شده و در کنار آن شاهد افزایش حضور مردم نیز بوده‌ایم، بطوریکه در روزهای تعطیل راه رفتن عادی و حتی نفس کشیدن نیز در فضایی به عظمت و وسعت مصلی نیز دشوار شده و برای چند روزی به کل یادمان می‌رود آمار مطالعه هر ایرانی در سال چند دقیقه است و از این حضور پرشور و اینهمه علاقه به کتاب و مطالعه به خود می‌بالیم!

اما باید اعتراف کرد که نقش نمایشگاه کتاب در سالهایی که از برگزاری آن می‌گذرد، کاملا عوض شده و این بازار پر هیاهو مشغول پاسخ به نیازهای دیگری از حوزه نشر (که صرفا در کارکردهای اقتصادی خلاصه شده و در اصل وظیفه آن نیز نیست) شده است.مثلا با توجه به برگزاری سالانه این نمایشگاه قاعدتا باید شاهد حضور کتاب‌هایی باشیم که در طول این یک سال منتشر شده‌اند اما آنچه هر سال رخ می‌دهد چیزی خلاف این انتظار است و ناشران مختلف ترجیح می‌دهند کتاب‌های همه سال‌های فعالیت خود را در نمایشگاه عرضه کنند که با توجه به بازار کساد کتاب در روزهای دیگر سال، هر ساله بر حجم کتاب‌های سال‌های قبل افزوده شده (و گا‌ها از ناشران می‌شنویم که فلان کتاب جدیدمان هفته بعد از نمایشگاه منتشر می‌شود!) که این اتفاق باعث می‌شود که همواره شاهد این گله از طرف ناشران مختلف باشیم که: «امسال به ما فضای کافی اختصاص ندادند» و…

کارکرد نمایشگاه‌هایی از جنس نمایشگاه کتاب در اکثر کشورهای دنیا چیزی ورای فروشگاهی بودن آن است و اغلب شاهد یک رویداد تخصصی هستیم که هدف عمده و اصلی آن تبادل تجربیات، نظرات و داد وستد امتیاز چاپ و نشر کتاب بین ناشران است. اما آنچه هر ساله در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران رخ می‌دهد، حضور عموم مردمی ست که با حضور در نمایشگاه با یک تیر چند نشان را می‌زنند، هم به تفریح و خوشگذرانی می‌پردازند، هم حضور در یک رویداد اجتماعی را تجربه می‌کنند و هم کتاب‌های دلخواه‌شان را با تخفیف تهیه می‌کنند. تا اینجای کار خرده‌ای وارد نیست، هر جامعه‌ای به چنین اتفاقات فرهنگی نیاز دارد و اتفاقا ریشه اصلی این استقبال پرشور مردمی از نمایشگاه کتاب، فقدان چنین مکان‌هایی برای جماعت مشتاقی ست که به تفریح و شور و حال نیاز دارند و می‌خواهند در چنین جشن‌های عمومی کنار هم بودن را تجربه کرده و لذت واقعی با هم بودن را بچشند. اما دلیل دوم این استقبال غیر عادی از نمایشگاه کتاب (که تیراژ هزار تایی کتاب‌ها بهترین دلیل برای اثبات این ادعاست) نبود یک شبکه توزیع کشوری و کمبود فروشگاه‌های بزرگی است که در اقصی نقاط کشور، شمایلی کوچک‌تر از نمایشگاه تهران را به صورت دائمی ارائه کنند. و این کمبود باعث شده چشم امید مخاطبان و ناشران در طول سال، تنها به ده روز اواسط اردیبهشت ماه دوخته شود: طرف اول تلاش کند کتاب‌های خود را به سهولت و با تخفیف بخرد و طرف دوم هم دلخوش به فروش بالای خود در این ایام باشد.

نمایشگاه کتاب تهران باید در حرکتی گام به گام و فازبندی شده، از حالت فروشگاهی فعلی خود خارج شده و کارکرد‌های فرهنگی و اطلاع رسانی را در اولویت قرار دهد که برای تحقق این امر، ابتدا باید شاهد تاسیس و گسترش فروشگاه‌های بزرگ در سراسر کشور باشیم که در مناسبت‌هایی آثار خود را با تخفیف ارائه دهند بعد از گسترش فروشگاه‌های بزرگ، باید به مشروط کردن حضور ناشران (بسته به آنچه در طول یک سال خروجیشان بوده و اثر و حرف تازه‌ای که برای گفتن دارند) در نمایشگاه روی آورد. سالهای سال است که شاهد حضور انتشاراتی‌های رنگارنگی هستیم که هیچ حرف تازه و اثر قابل توجهی ندارند و صرفا با ارائه کتاب‌های کوچک و لقمه‌ای! که بیشتر به روزنامه‌ای عامه پسند شبیه‌اند، بار علمی و فرهنگی نمایشگاه را تحت الشعاع خود قرار می‌دهند.چطور می‌شود در غرفه یک انتشاراتی در کنار دیوان حافظ و سعدی، گزین گویه‌های نیچه و دکارت چشمک بزند و مسئول غرفه هم بر باد رفته مارگارت می‌چل را معرفی کند! این حجم مبتذل از کتاب‌های موفقیت که مدام از روی هم copy_ paste می‌شوند، چه حرف تازه‌ای دارند؟ سی دی آموزش زبان انگلیسی در خواب! در نمایشگاه کتاب چه می‌کند؟ اصلا چرا وقتی هنوز بسیاری کتاب‌های ارزنده و خواندنی ترجمه نشده‌اند، مدام شاهد ترجمه‌های رنگارنگ از آثار نویسندگان و فلاسفه شناخته شده‌ای چون کامو، نیچه، همینگوی، مارکز، موراکامی، جین آستین و… هستیم؟ کتاب‌های متفکران شرقی و غربی چرا روز به روز فست فودی‌تر می‌شوند؟ این حجم فراوان گزین گویه‌های نیچه، کانت، شوپنهاور و سعدی و مولانا چقدر به شناسایی این بزرگان کمک می‌کند؟ این سبک آثار آیا با هدفی جز فروش بیشتر نوشته می‌شود؟ چرا برخی کتاب‌های ناشران دولتی (به استثنای قرآن کریم و دیگر کتب دینی مذهبی) با این همه تعداد صفحات، اینقدر به نسبت دیگر کتاب‌ها ارزان‌اند و علی رغم تخفیفات ۵۰ درصدی باز هم کسی آن‌ها را نمی‌خرد؟

 

 روز 19 اردیبهشت روز بزرگداشت شیخ کلینی نام گرفته است به همین مناسبت به بررسی شبهات وارده بر کتاب الکافی از سوی گروه های وهابیت، می پردازیم.

در برخی سایت ها و شبکه‌های وهابی و نیز توسط گروه‌های ضاله و ضد شیعی شبهاتی مبنی بر تأیید تحریف قرآن از جانب شیعیان و علمای آن‌هاست و سند مدعای آنان برخی احادیث وارد شده در برخی کتب حدیثی شیعه است و آنان با طرح یکسری مطالب مشوش و غیر مستدل و نیز سفسطه در بحث، دست آخر به این نتیجه رسیده‌اند که طبق حدیثی از پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) که راویان شیعی آن را نقل کرده‌اند، آنچه از احادیث که با نص قرآن مغایرت دارد را باید به سینه دیوار کوبید و وا‌نهاد. لذا نتیجه‌گیری این گروه این است که: کتاب کافی را نیز باید وانهاد. اینک این سؤال مطرح می‏ شود که:

احادیثی در كتب معتبر شیعه وجود دارد كه با عقاید حقه ما شیعیان مطابق نیست. از جمله در مورد تحریف قرآن و یا وجود سوره‌هایی همچون ولایت و… آیا این مطالب صحت دارد و اگر همین است آیا جواب چیست؟

اگر واقعاً كذب بودن این روایات برای انسان های عادی واضح و روشن است چطور علمای بزرگ به این مسئله توجه نداشته‌اند یا اصلاً چرا این نوع مطالب در كتبشان جمع شده است؟

پاسخ اول:

همان طور كه می‌دانید، كتاب‌هایی همچون بحار الأنوار و کافی و…  كتاب های روایی است كه نویسندۀ آن نهایت تلاش خود را کرده‌است تا تمامی روایات منقول و منسوب به ائمه دین را در آن جمع آوری و در اختیار آیندگان قرار دهد. خود ایشان نیز ادعا نكرده‌اند كه تمامی این روایات نقل‌شده در این كتاب روایات صحیحه هستند.

بررسی روایت و این كه صحیح است یا غیر صحیح، به عهدۀ محقق و خوانندۀ آن است.

در مورد تحریف قرآن، روایات فراوانی هم در كتاب‌های شیعه و بیشتر از آن در كتاب‌های اهل سنت یافت می‌شود.

روایاتی از این باب حتی اگر صحیحه هم باشند؛ از آن جایی كه با عقاید و ضروریات مذهب ما سازگاری ندارند، از نظر ما مردود و غیرقابل‌قبول است؛ با این كه بسیاری از روایاتی كه اهل سنت بر ضد شیعه در مورد تحریف قرآن به آن‌ها استناد می‌كنند، روایات ضعیف و مردودی هستند كه از نظر سندی و دلالی اشكالات زیادی دارند.

مسأله مهم دیگر آن است که برخی از این دسته از روایات نیز كه در كتاب‌هایی مثل كافی نقل شده است، هیچ دلالتی بر تحریف قرآن ندارند؛ چرا كه امام علیه‌السلام آن‌ها را به عنوان تفسیر آیۀ مورد نظر بیان فرموده‌اند؛ اما دشمنان شیعه به خاطر جهالت و عدم درك این مسأله، آن را حمل بر تحریف قرآن كرده‌اند؛ یعنی مطالبی که از قول معصوم روایت شده به عنوان بخشی از کلمات و حروف قرآن نیست بلکه تفسیر امام معصوم علیه‌السلام از آن آیه بوده است.

پاسخ دوم:

چند نكته كلی در مورد میزان صحت روایات كافی:

اول: شیخ كلینی خودشان به صحت تمامی احادیثی كه در كافی آورده‌اند معتقد نیستند زیرا در مقدمه كافی زمانی كه از تعارض اخبار سخن می‌گویند، بیان می‌کنند كه آن روایتی معتبر و صحیح است كه با كتاب خدا موافق باشد لذا قطعاً روایت دیگر از صحت و اعتنا خارج خواهد شد.

دوم: بنا بر فرض كه روایات كافی، تماماً صحیح هم باشد، این دلیل نمی‌شود كه ما روایتی را به صرف مطرح‌شدن در كتابی - ولو كافی- بپذیریم در حالی‌که روایات معارض بسیاری دارد و از همه مهم‌تر با قرآن كریم در تعارض است.

سوم: روش كلینی در كافی این‌گونه بوده است كه احادیث صحیح و قوی و روشن‌تر را اول باب‌ها می‌آورده و به ترتیب پس از آن احادیث ضعیف‌تر و یا مجمل را در اواخر باب‌ها ذكر نموده است و اولاً روایت مذكور در باب نوادر ذكر شده است و ثانیاً آخرین حدیث این باب است كه گویای این واقعیت است كه از نظر جناب كلینی این روایت از اتقان و صحت لازم برخوردار نیست.

چهارم: از روایات صحیح كافی تنها همین قدر استفاده می‌شود كه در تفسیر و تأویل قرآن، تحریف رخ داده است نه در خود قرآن.

پاسخ سوم:

ما هنگامى مى‏ توانیم عقیده تحریف را به کلینی (ره) نسبت دهیم كه:

اول: احادیث نقل‌ شده غیرقابل تأویل باشد.

دوم: كلینى صحت روایات را تعهد كرده باشد.

سوم: هیچ حدیث معارضى در برابر احادیث تحریف وجود نداشته باشد.

ولى مى‏ دانیم كه اثبات این‌ها بسى دشوار است.

 از سوى دیگر مرحوم مجلسی (ره) در شرح كافى به ضعف اسناد بیشتر روایات تحریف تصریح کرده‌ است. شاید به همین دلیل بعضى قرآن ‏پژوهان معاصر، نسبت تحریف به كلینى را قول زور و بى ‏انصافى مى‏ دانند و هرگز نقل احادیث را دلیل بر پذیرش آنها نمى‏ دانند. بر فرض كه مرحوم کلینی (ره) تمامى روایات منقول خود را توثیق كرده باشد این نشان نمى‏ دهد كه کلینی (ره) به تحریف قرآن باور داشته است؛ زیرا چه بسا مثل خود فیض (ره) و صدوق (ره) این احادیث را تأویل مى‏كرده است.

پاسخ چهارم:

اولاً: ما ادعا نمی‌کنیم كه همه روایات كتاب كافی صحیح است. در نتیجه معتقدیم که در الکافی روایات نامعتبر نیز وجود دارد.

ثانیاً: بین اصطلاح تحریف در کلام ما و تحریف در لسان مرحوم کلینی خلط شده است:

در قرآن داریم که:

یحَرِّفُونَ الکَلِمَ عَن مَوَاضِعِهِ( سوره مائده آیه 41)

یعنی معنی آیه را از آن چیزی که نشان می‌دهد بر می‌گردانند. نه اینکه قرآن را تحریف می‌کنند.

روایاتی که در اصول کافی دلالت بر تحریف می‌کنند اگر از جهت سندی صحیح باشند به همین روش جواب داده می‌شود. مثلاً:

 قَوْل اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ (فِی عَلِی وَ الْأَئِمَّةِ) كَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا (اصول الکافی، ج1  ص414، بَابٌ فِیهِ نُكَتٌ وَ نُتَفٌ مِنَ التَّنْزِیلِ فِی الْوَلَایةِ).

کلام خداوند متعال که سزاوار شما نیست که رسول خدا را آزار دهید (در علی و ائمه) مانند کسانی که موسی را اذیت نمودند پس خداوند او را از آنچه می‌گفتند مبرا کرد.

در این روایت جدا از اینکه سنداً صحیح است یا نه می‌توان پاسخ داد که:

مقصود از «قول الله عزوجل» در روایت، آیه قرآن نیست (چون بسیاری از روایات احادیث قدسیه هستند از جانب خدا بر رسولش نازل‌ شده‌اند اما قرآن نیستند).

این روایات هم چنین مطالبی را بیان می‌کند. یعنی وقتی این آیه نازل شد بر رسول خدا وحی کردیم که مقصود علی و ائمه هستند اما اکنون برخی آن را تحریف معنوی کرده‌اند. یعنی موضوع دیگری را به عنوان شأن نزول مطرح کردند.

 

انسان به اقتضای فطرت خویش، میل به زیبایی و جمال داشته و جویای پاکیزگی، زیبایی و آراستگی است و از ژولیدگی، پلیدی و پریشانی چه ظاهری و چه باطنی نفرت دارد. آراستگی باطنی در گرو تهذیب نفس و رعایت آداب و اخلاق است اما آراستگی ظاهری فرد از طریق پوشش و آرایش مناسب تامین می‌گردد. پوشش یکی از شئون انسانی است و این شأن انسان به خصوصیات متفاوت فردی، اجتماعی وی مربوط می‌شود و می‌توان گفت که لباس پرچم وجود آدمی است که از اعتقادات و فرهنگ و آداب و رسوم وی سخن می‌گوید. (ابراهیم کاملی، لباس از نگاه قرآن و عترت، 1386) لباس و پوشش یک نماد فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و ملی انسان به حساب می‌آید که بیانگر روحیات فرد پوشنده لباس است و تأثیری که لباس در زندگی انسان‌ها و تمدن‌های گذشته داشته و انسان از پوشیدن لباس می‌پذیرد بیانگر اهمیت لباس بین اقوام و ملل، در گذشته می‌باشد و به نوعی پوشش هر قوم و ملت، نشاندهنده فرهنگ آن قوم است و به بیان دیگر «لباس پرچم کشور وجود انسان است». (غلامعلی حداد عادل، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، 1374) 

جایگاه لباس و آرایش در دین اسلام

اِنّ اللَه یُحِبِّ الجمالَ و التجمیل و یکره البُؤسَ و التّباؤُسَ؛ خداوند زیبایی و آراستن را دوست دارد و از نپرداختن به خود و خود را ژولیده نشان دادن، کراهت دارد.(الکافی، 6/440) آراستگی در برقراری و استحکام روابط تأثیرگذار است و این حقیقت انکارناپذیر در سراسر هستی مشهود است. پیشوایان ما نیز به اهمیت آن اشاره داشته و خود پیش از هر شخص دیگری آن را به کار بسته و از محبوبیت آراستگی نزد خداوند خبر داده‌اند.(ناصر بهرامی، آراستگی از دیدگاه معصومان علیهم السلام، 1386) آنچه که از آیات و روایات بر می‌آید دین مبین اسلام برای پوشش و ویژگی‌های آن اهمیت ویژه‌ای قائل شده است و هم چنین در اسلام به داشتن لباس باطنی (لباس تقوا) اهمیت بیشتری داده شده است و آن بر لباس ظاهری مقدم دانسته شده است.

در دین اسلام پرداختن به این لباس ظاهری هم باید وسیله‌ای برای دستیابی به کمالات و زیبایی‌های باطنی (تقوا) باشد تا جایی که لباس ظاهری یک مسلمان نباید با معیارهای دستیابی به کمالات انسانی مخالفت داشته باشد.

قرآن، مبحث پوشش را در لابلای آیاتی که پیرامون آفرینش انسان اولیه «حضرت آدم» آورده است و آن را به عنوان نعمت الهی از طرف خدا معرفی می‌کند «یا بَنى آدَمَ قَدْ اَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارى سَوْآتِکُمْ وَ ریشاً وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ»؛ «اى فرزندان آدم! لباسى براى شما فرستادیم که اندام شما را مى‌پوشاند و مایه زینت شماست؛ امّا لباس تقوى بهتر است. اینها (همه) از آیات خداست، تا متذکّر نعمت‌هاى او شوند». (سوره اعراف آیه 26) جمله«یُوارى سَوْآتِکُمْ» که وصف برای «لباس» است دلالت دارد بر اینکه لباس پوشش واجب و لازمی است که کسی از آن بی‌نیاز نیست و آن پوشش عضوی است که برهنه بودنش زشت و مایه رسوایی آدمی است، به خلاف ریش که به معنای پوشش زاید بر مقدار حاجت و باعث زینت و جمال است. خدای تعالی در این جمله بر آدمیان منت می‌گذارد که پوشیدن لباس و آرایش خود هدایت شان کرده است و به طوری که بعضی گفته‌اند این آیه دلالت بر اباحه لباس زینت دارد .(علامه طباطبایی، المیزان، ص 86) و به خاطر همین اهمیت لباس است که شیطان با وسوسه‌هایش می‌خواهد آن را از تن ارزشمند انسان بکند و جدا کند و اگر در این زمینه موفق نشد تلاش می‌کند تا انسان از مسیر اصلی استفاده صحیح از لباس منحرف شود و راه افراط و تفریط را بپیماید. سفارش و تأکید قرآن و روایات به استفاده صحیح از این وسیله، به ما یادآوری می‌کند که شکر نعمت لباس به استفاده صحیح و مناسب از آن نعمت است تا زمینه رشد شخصیت فردی و اجتماعی انسان را فراهم کند و تأثیر پوشش صحیح را برآرامش و امنیت بیان نماید.

روایات به این نکته اشاره دارند که لباس، نماد و سمبل اعتقاد انسان است و زبان گویای اوست که از سردرون انسان، پرده برمی‌دارد و حتی نسبت به جنس و رنگ و شکل لباس حساسیت نشان می‌دهد و رهنمود ارایه می‌نماید تا ما به اهمیت لباس و پوشش برای انسان پی برده و بدانیم که انسان با پوشیدن لباس، نشانه‌ها و نمادهای فرهنگی و اعتقادی خود را به نمایش می‌گذارد. (ابراهیم کاملی، لباس از نگاه قرآن و عترت، 1386) از طرفی دین اسلام آرایش و زینت را در معنای خاص آن نیز مجاز و بلکه پسندیده و موجب ثواب می‌داند و آن را هماهنگی با نظام خلقتی می‌داند که خداوند در تمام ابعاد، آن را زینت داده است. در قرآن به برخی از این زینت‌ها، اشاره شده است: «وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرِین: و هر آینه در آسمان برجهایى آفریدیم و براى بینندگانشان بیاراستیم.» (حجر/16)«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِب؛ همانا ما آسمان دنیا را به زیور ستارگان آراستیم.»( صافات/6) زینت و اسباب آرایش انسان نیز آفریده شده و به همراه نعمت سلیقه در اختیار او قرار گرفته است. لذا اگر چه داشتن چهره‌ای زیبا و مطابق میل هر کسی از اختیار خودش خارج است، اما آرایش و زینت، نعمتی است که خداوند آن را در اختیار همگان قرار داده است.(انسی نوش آبادی، آرایش و آراستگی در قرآن، 1389)اما متاسفانه در عصر ما جنبه‌های فرعی و حتی نامطلوب و زننده لباس بقدری گسترش یافته که فلسفه لباس را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد. لباس عاملی برای انواع تجمل پرستی‌ها، توسعه فساد، تحریک شهوات، خودنمایی و تکبر و اسراف و تبذیر و امثال آن،….اصولا چنین بنظر می‌رسد که کمبودهای روانی عاملی برای به نمایش گذاردن اینگونه انواع لباس‌های عجیب و غریب است.(ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، آیه 26سوره اعراف)

 پانزدهم اردیبهشت، یادآور غروب شخصیتی که عمر خویش را وقف احیای کلام امیرمؤمنان، علی علیه السلام کرد؛ امامی که قرآن ناطق و اسلام مجسم بود، همو که کلام گهربارش در پس پرده جهل و نادانی بشر گرفتار آمده بود و دلیر مردی می طلبید تا غبار غربت از آن بزداید و آن بزرگ مرد کسی نبود جز مرحوم حجت الاسلام و المسلمین محمد دشتی. مؤسس بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه آیت الله دین پرور، هنر مهم مرحوم دشتی را عمومی کردن و در دسترس قرار گرفتن نهج‌البلاغه برای طلاب و دانشجویان دانسته است.

قسمتی از نامه 31 نهج البلاغه که از وصیت های آن امیرمومنان (ع) است به امام حسن مجتبی (ع) [یا محمد حنیفه]، ترجمه استاد مرحوم دشتی:

انسان و حوادث روزگار از پدری فانی، اعتراف دارنده به گذشت زمان، زندگی را پشت سر نهاده، که در سپری شدن دنیا چاره ای ندارد. مسکن گزیده در جایگاه گذشتگان، و کوچ کننده فردا، به فرزندی آزمند چیزی که به دست نمی آید، رونده راهی که به نیستی ختم می شود، در دنیا هدف بیماریها، در گرو روزگار، و در تیررس مصائب، گرفتار دنیا، سوداکننده دنیای فریبکار، وام دار نابودیها، اسیر مرگ، هم سوگند رنجها، همنشین اندوه ها، آماج بلاها، به خاک درافتاده خواهشها و جانشین گذشتگان است.
پس از ستایش پروردگار، همانا گذشت عمر، و چیرگی روزگار، و روی آوردن آخرت، مرا از یاد غیر خودم باز داشته و تمام توجه مرا به آخرت کشانده است، که به خویشتن فکر می کنم و از غیر خودم روی گردان شدم، که نظرم را از دیگران گرفت، و از پیروی خواهش ها بازگرداند، و حقیقت کار مرا نمایاند، و مرا به راهی کشاند که شوخی بردار نیست، و به حقیقتی رساند که دروغی در آن راه ندارد. و تو را دیدم که پاره تن من، بلکه همه جان منی، آنگونه که اگر آسیبی به تو رسد به من رسیده است، و اگر مرگ به سراغ تو آید، زندگی مرا گرفته است، پس کار تو را کار خود شمردم، و نامه ای برای تو نوشتم، تا تو را در سختی های زندگی رهنمون باشد، من زنده باشم یا نباشم.
مراحل خودسازی پسرم! همانا تو را به ترس از خدا سفارش می کنم که پیوسته در فرمان او باشی، و دلت را با یاد خدا زنده کنی، و به ریسمان او چنگ زنی، چه وسیله ای مطمئن تر از رابطه تو با خداست اگر سررشته آن را در دست گیری.
دلت را با اندرز نیکو زنده کن، هوای نفس را با بی اعتنایی به حرام بمیران، جان را با یقین نیرومند کن، و با نور حکمت روشنایی بخش، و با یاد مرگ آرام کن، به نابودی از او اعتراف گیر، و با بررسی تحولات ناگوار دنیا به او آگاهی بخش، و از دگرگونی روزگار، و زشتیهای گردش شب و روز او را بترسان، تاریخ گذشتگان را بر او بنما، و آنچه که بر سر پیشینیان آمده است به یادش آور، در دیار و آثار ویران رفتگان گردش کن، و بیاندیش که آنها چه کرده اند؟ از کجا کوچ کرده، و در کجا فرود آمدند؟ از جمع دوستان جداشده و به دیار غربت سفر کردند، گویا زمانی نمی گذرد که تو هم یکی از آنانی! پس جایگاه آینده را آباد کن، آخرت را به دنیا مفروش، و آنچه نمی دانی مگو، و آنچه بر تو لازم نیست بر زبان نیاور، و در جاده ای که از گمراهی آن می ترسی قدم مگذار. زیرا خودداری به هنگام سرگردانی و گمراهی، بهتر از سقوط در تباهی هاست.

به نیکی ها امر کن و خود نیکوکار باش، و با دست و زبان بدیها را انکار کن، و بکوش تا از بدکاران دور باشی، و در راه خدا آنگونه که شایسته است تلاش کن، و هرگز سرزنش ملامتگران تو را از تلاش در راه خدا باز ندارد، برای حق در مشکلات و سختی ها شنا کن، شناخت خود را در دین به کمال رسان، خود را برای استقامت برابر مشکلات عادت ده، که شکیبایی در راه حق عادتی پسندیده است، در تمام کارها خود را به خدا واگذار، که به پناهگاه مطمئن و نیرومندی رسیده ای، در دعا با اخلاص پروردگارت را بخوان، که بخشش و محروم کردن به دست اوست، و فراوان از خدا درخواست خیر و نیکی داشته باش. وصیت مرا به درستی دریاب، و به سادگی از آن نگذر، زیرا بهترین سخن آن است که سودمند باشد، بدان علمی که سودمند نباشد فایده ای نخواهد داشت، و دانشی که سزاوار یادگیری نیست سودی ندارد.