در سالهایی که از برگزاری نمایشگاه کتاب می‌گذرد هر سال شاهد این موضوع بوده‌ایم که بر تعداد ناشران و به تبع آن تعداد کتب چاپ شده افزوده شده و در کنار آن شاهد افزایش حضور مردم نیز بوده‌ایم، بطوریکه در روزهای تعطیل راه رفتن عادی و حتی نفس کشیدن نیز در فضایی به عظمت و وسعت مصلی نیز دشوار شده و برای چند روزی به کل یادمان می‌رود آمار مطالعه هر ایرانی در سال چند دقیقه است و از این حضور پرشور و اینهمه علاقه به کتاب و مطالعه به خود می‌بالیم!

اما باید اعتراف کرد که نقش نمایشگاه کتاب در سالهایی که از برگزاری آن می‌گذرد، کاملا عوض شده و این بازار پر هیاهو مشغول پاسخ به نیازهای دیگری از حوزه نشر (که صرفا در کارکردهای اقتصادی خلاصه شده و در اصل وظیفه آن نیز نیست) شده است.مثلا با توجه به برگزاری سالانه این نمایشگاه قاعدتا باید شاهد حضور کتاب‌هایی باشیم که در طول این یک سال منتشر شده‌اند اما آنچه هر سال رخ می‌دهد چیزی خلاف این انتظار است و ناشران مختلف ترجیح می‌دهند کتاب‌های همه سال‌های فعالیت خود را در نمایشگاه عرضه کنند که با توجه به بازار کساد کتاب در روزهای دیگر سال، هر ساله بر حجم کتاب‌های سال‌های قبل افزوده شده (و گا‌ها از ناشران می‌شنویم که فلان کتاب جدیدمان هفته بعد از نمایشگاه منتشر می‌شود!) که این اتفاق باعث می‌شود که همواره شاهد این گله از طرف ناشران مختلف باشیم که: «امسال به ما فضای کافی اختصاص ندادند» و…

کارکرد نمایشگاه‌هایی از جنس نمایشگاه کتاب در اکثر کشورهای دنیا چیزی ورای فروشگاهی بودن آن است و اغلب شاهد یک رویداد تخصصی هستیم که هدف عمده و اصلی آن تبادل تجربیات، نظرات و داد وستد امتیاز چاپ و نشر کتاب بین ناشران است. اما آنچه هر ساله در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران رخ می‌دهد، حضور عموم مردمی ست که با حضور در نمایشگاه با یک تیر چند نشان را می‌زنند، هم به تفریح و خوشگذرانی می‌پردازند، هم حضور در یک رویداد اجتماعی را تجربه می‌کنند و هم کتاب‌های دلخواه‌شان را با تخفیف تهیه می‌کنند. تا اینجای کار خرده‌ای وارد نیست، هر جامعه‌ای به چنین اتفاقات فرهنگی نیاز دارد و اتفاقا ریشه اصلی این استقبال پرشور مردمی از نمایشگاه کتاب، فقدان چنین مکان‌هایی برای جماعت مشتاقی ست که به تفریح و شور و حال نیاز دارند و می‌خواهند در چنین جشن‌های عمومی کنار هم بودن را تجربه کرده و لذت واقعی با هم بودن را بچشند. اما دلیل دوم این استقبال غیر عادی از نمایشگاه کتاب (که تیراژ هزار تایی کتاب‌ها بهترین دلیل برای اثبات این ادعاست) نبود یک شبکه توزیع کشوری و کمبود فروشگاه‌های بزرگی است که در اقصی نقاط کشور، شمایلی کوچک‌تر از نمایشگاه تهران را به صورت دائمی ارائه کنند. و این کمبود باعث شده چشم امید مخاطبان و ناشران در طول سال، تنها به ده روز اواسط اردیبهشت ماه دوخته شود: طرف اول تلاش کند کتاب‌های خود را به سهولت و با تخفیف بخرد و طرف دوم هم دلخوش به فروش بالای خود در این ایام باشد.

نمایشگاه کتاب تهران باید در حرکتی گام به گام و فازبندی شده، از حالت فروشگاهی فعلی خود خارج شده و کارکرد‌های فرهنگی و اطلاع رسانی را در اولویت قرار دهد که برای تحقق این امر، ابتدا باید شاهد تاسیس و گسترش فروشگاه‌های بزرگ در سراسر کشور باشیم که در مناسبت‌هایی آثار خود را با تخفیف ارائه دهند بعد از گسترش فروشگاه‌های بزرگ، باید به مشروط کردن حضور ناشران (بسته به آنچه در طول یک سال خروجیشان بوده و اثر و حرف تازه‌ای که برای گفتن دارند) در نمایشگاه روی آورد. سالهای سال است که شاهد حضور انتشاراتی‌های رنگارنگی هستیم که هیچ حرف تازه و اثر قابل توجهی ندارند و صرفا با ارائه کتاب‌های کوچک و لقمه‌ای! که بیشتر به روزنامه‌ای عامه پسند شبیه‌اند، بار علمی و فرهنگی نمایشگاه را تحت الشعاع خود قرار می‌دهند.چطور می‌شود در غرفه یک انتشاراتی در کنار دیوان حافظ و سعدی، گزین گویه‌های نیچه و دکارت چشمک بزند و مسئول غرفه هم بر باد رفته مارگارت می‌چل را معرفی کند! این حجم مبتذل از کتاب‌های موفقیت که مدام از روی هم copy_ paste می‌شوند، چه حرف تازه‌ای دارند؟ سی دی آموزش زبان انگلیسی در خواب! در نمایشگاه کتاب چه می‌کند؟ اصلا چرا وقتی هنوز بسیاری کتاب‌های ارزنده و خواندنی ترجمه نشده‌اند، مدام شاهد ترجمه‌های رنگارنگ از آثار نویسندگان و فلاسفه شناخته شده‌ای چون کامو، نیچه، همینگوی، مارکز، موراکامی، جین آستین و… هستیم؟ کتاب‌های متفکران شرقی و غربی چرا روز به روز فست فودی‌تر می‌شوند؟ این حجم فراوان گزین گویه‌های نیچه، کانت، شوپنهاور و سعدی و مولانا چقدر به شناسایی این بزرگان کمک می‌کند؟ این سبک آثار آیا با هدفی جز فروش بیشتر نوشته می‌شود؟ چرا برخی کتاب‌های ناشران دولتی (به استثنای قرآن کریم و دیگر کتب دینی مذهبی) با این همه تعداد صفحات، اینقدر به نسبت دیگر کتاب‌ها ارزان‌اند و علی رغم تخفیفات ۵۰ درصدی باز هم کسی آن‌ها را نمی‌خرد؟

 

 روز 19 اردیبهشت روز بزرگداشت شیخ کلینی نام گرفته است به همین مناسبت به بررسی شبهات وارده بر کتاب الکافی از سوی گروه های وهابیت، می پردازیم.

در برخی سایت ها و شبکه‌های وهابی و نیز توسط گروه‌های ضاله و ضد شیعی شبهاتی مبنی بر تأیید تحریف قرآن از جانب شیعیان و علمای آن‌هاست و سند مدعای آنان برخی احادیث وارد شده در برخی کتب حدیثی شیعه است و آنان با طرح یکسری مطالب مشوش و غیر مستدل و نیز سفسطه در بحث، دست آخر به این نتیجه رسیده‌اند که طبق حدیثی از پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) که راویان شیعی آن را نقل کرده‌اند، آنچه از احادیث که با نص قرآن مغایرت دارد را باید به سینه دیوار کوبید و وا‌نهاد. لذا نتیجه‌گیری این گروه این است که: کتاب کافی را نیز باید وانهاد. اینک این سؤال مطرح می‏ شود که:

احادیثی در كتب معتبر شیعه وجود دارد كه با عقاید حقه ما شیعیان مطابق نیست. از جمله در مورد تحریف قرآن و یا وجود سوره‌هایی همچون ولایت و… آیا این مطالب صحت دارد و اگر همین است آیا جواب چیست؟

اگر واقعاً كذب بودن این روایات برای انسان های عادی واضح و روشن است چطور علمای بزرگ به این مسئله توجه نداشته‌اند یا اصلاً چرا این نوع مطالب در كتبشان جمع شده است؟

پاسخ اول:

همان طور كه می‌دانید، كتاب‌هایی همچون بحار الأنوار و کافی و…  كتاب های روایی است كه نویسندۀ آن نهایت تلاش خود را کرده‌است تا تمامی روایات منقول و منسوب به ائمه دین را در آن جمع آوری و در اختیار آیندگان قرار دهد. خود ایشان نیز ادعا نكرده‌اند كه تمامی این روایات نقل‌شده در این كتاب روایات صحیحه هستند.

بررسی روایت و این كه صحیح است یا غیر صحیح، به عهدۀ محقق و خوانندۀ آن است.

در مورد تحریف قرآن، روایات فراوانی هم در كتاب‌های شیعه و بیشتر از آن در كتاب‌های اهل سنت یافت می‌شود.

روایاتی از این باب حتی اگر صحیحه هم باشند؛ از آن جایی كه با عقاید و ضروریات مذهب ما سازگاری ندارند، از نظر ما مردود و غیرقابل‌قبول است؛ با این كه بسیاری از روایاتی كه اهل سنت بر ضد شیعه در مورد تحریف قرآن به آن‌ها استناد می‌كنند، روایات ضعیف و مردودی هستند كه از نظر سندی و دلالی اشكالات زیادی دارند.

مسأله مهم دیگر آن است که برخی از این دسته از روایات نیز كه در كتاب‌هایی مثل كافی نقل شده است، هیچ دلالتی بر تحریف قرآن ندارند؛ چرا كه امام علیه‌السلام آن‌ها را به عنوان تفسیر آیۀ مورد نظر بیان فرموده‌اند؛ اما دشمنان شیعه به خاطر جهالت و عدم درك این مسأله، آن را حمل بر تحریف قرآن كرده‌اند؛ یعنی مطالبی که از قول معصوم روایت شده به عنوان بخشی از کلمات و حروف قرآن نیست بلکه تفسیر امام معصوم علیه‌السلام از آن آیه بوده است.

پاسخ دوم:

چند نكته كلی در مورد میزان صحت روایات كافی:

اول: شیخ كلینی خودشان به صحت تمامی احادیثی كه در كافی آورده‌اند معتقد نیستند زیرا در مقدمه كافی زمانی كه از تعارض اخبار سخن می‌گویند، بیان می‌کنند كه آن روایتی معتبر و صحیح است كه با كتاب خدا موافق باشد لذا قطعاً روایت دیگر از صحت و اعتنا خارج خواهد شد.

دوم: بنا بر فرض كه روایات كافی، تماماً صحیح هم باشد، این دلیل نمی‌شود كه ما روایتی را به صرف مطرح‌شدن در كتابی - ولو كافی- بپذیریم در حالی‌که روایات معارض بسیاری دارد و از همه مهم‌تر با قرآن كریم در تعارض است.

سوم: روش كلینی در كافی این‌گونه بوده است كه احادیث صحیح و قوی و روشن‌تر را اول باب‌ها می‌آورده و به ترتیب پس از آن احادیث ضعیف‌تر و یا مجمل را در اواخر باب‌ها ذكر نموده است و اولاً روایت مذكور در باب نوادر ذكر شده است و ثانیاً آخرین حدیث این باب است كه گویای این واقعیت است كه از نظر جناب كلینی این روایت از اتقان و صحت لازم برخوردار نیست.

چهارم: از روایات صحیح كافی تنها همین قدر استفاده می‌شود كه در تفسیر و تأویل قرآن، تحریف رخ داده است نه در خود قرآن.

پاسخ سوم:

ما هنگامى مى‏ توانیم عقیده تحریف را به کلینی (ره) نسبت دهیم كه:

اول: احادیث نقل‌ شده غیرقابل تأویل باشد.

دوم: كلینى صحت روایات را تعهد كرده باشد.

سوم: هیچ حدیث معارضى در برابر احادیث تحریف وجود نداشته باشد.

ولى مى‏ دانیم كه اثبات این‌ها بسى دشوار است.

 از سوى دیگر مرحوم مجلسی (ره) در شرح كافى به ضعف اسناد بیشتر روایات تحریف تصریح کرده‌ است. شاید به همین دلیل بعضى قرآن ‏پژوهان معاصر، نسبت تحریف به كلینى را قول زور و بى ‏انصافى مى‏ دانند و هرگز نقل احادیث را دلیل بر پذیرش آنها نمى‏ دانند. بر فرض كه مرحوم کلینی (ره) تمامى روایات منقول خود را توثیق كرده باشد این نشان نمى‏ دهد كه کلینی (ره) به تحریف قرآن باور داشته است؛ زیرا چه بسا مثل خود فیض (ره) و صدوق (ره) این احادیث را تأویل مى‏كرده است.

پاسخ چهارم:

اولاً: ما ادعا نمی‌کنیم كه همه روایات كتاب كافی صحیح است. در نتیجه معتقدیم که در الکافی روایات نامعتبر نیز وجود دارد.

ثانیاً: بین اصطلاح تحریف در کلام ما و تحریف در لسان مرحوم کلینی خلط شده است:

در قرآن داریم که:

یحَرِّفُونَ الکَلِمَ عَن مَوَاضِعِهِ( سوره مائده آیه 41)

یعنی معنی آیه را از آن چیزی که نشان می‌دهد بر می‌گردانند. نه اینکه قرآن را تحریف می‌کنند.

روایاتی که در اصول کافی دلالت بر تحریف می‌کنند اگر از جهت سندی صحیح باشند به همین روش جواب داده می‌شود. مثلاً:

 قَوْل اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ (فِی عَلِی وَ الْأَئِمَّةِ) كَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا (اصول الکافی، ج1  ص414، بَابٌ فِیهِ نُكَتٌ وَ نُتَفٌ مِنَ التَّنْزِیلِ فِی الْوَلَایةِ).

کلام خداوند متعال که سزاوار شما نیست که رسول خدا را آزار دهید (در علی و ائمه) مانند کسانی که موسی را اذیت نمودند پس خداوند او را از آنچه می‌گفتند مبرا کرد.

در این روایت جدا از اینکه سنداً صحیح است یا نه می‌توان پاسخ داد که:

مقصود از «قول الله عزوجل» در روایت، آیه قرآن نیست (چون بسیاری از روایات احادیث قدسیه هستند از جانب خدا بر رسولش نازل‌ شده‌اند اما قرآن نیستند).

این روایات هم چنین مطالبی را بیان می‌کند. یعنی وقتی این آیه نازل شد بر رسول خدا وحی کردیم که مقصود علی و ائمه هستند اما اکنون برخی آن را تحریف معنوی کرده‌اند. یعنی موضوع دیگری را به عنوان شأن نزول مطرح کردند.

 

انسان به اقتضای فطرت خویش، میل به زیبایی و جمال داشته و جویای پاکیزگی، زیبایی و آراستگی است و از ژولیدگی، پلیدی و پریشانی چه ظاهری و چه باطنی نفرت دارد. آراستگی باطنی در گرو تهذیب نفس و رعایت آداب و اخلاق است اما آراستگی ظاهری فرد از طریق پوشش و آرایش مناسب تامین می‌گردد. پوشش یکی از شئون انسانی است و این شأن انسان به خصوصیات متفاوت فردی، اجتماعی وی مربوط می‌شود و می‌توان گفت که لباس پرچم وجود آدمی است که از اعتقادات و فرهنگ و آداب و رسوم وی سخن می‌گوید. (ابراهیم کاملی، لباس از نگاه قرآن و عترت، 1386) لباس و پوشش یک نماد فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و ملی انسان به حساب می‌آید که بیانگر روحیات فرد پوشنده لباس است و تأثیری که لباس در زندگی انسان‌ها و تمدن‌های گذشته داشته و انسان از پوشیدن لباس می‌پذیرد بیانگر اهمیت لباس بین اقوام و ملل، در گذشته می‌باشد و به نوعی پوشش هر قوم و ملت، نشاندهنده فرهنگ آن قوم است و به بیان دیگر «لباس پرچم کشور وجود انسان است». (غلامعلی حداد عادل، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، 1374) 

جایگاه لباس و آرایش در دین اسلام

اِنّ اللَه یُحِبِّ الجمالَ و التجمیل و یکره البُؤسَ و التّباؤُسَ؛ خداوند زیبایی و آراستن را دوست دارد و از نپرداختن به خود و خود را ژولیده نشان دادن، کراهت دارد.(الکافی، 6/440) آراستگی در برقراری و استحکام روابط تأثیرگذار است و این حقیقت انکارناپذیر در سراسر هستی مشهود است. پیشوایان ما نیز به اهمیت آن اشاره داشته و خود پیش از هر شخص دیگری آن را به کار بسته و از محبوبیت آراستگی نزد خداوند خبر داده‌اند.(ناصر بهرامی، آراستگی از دیدگاه معصومان علیهم السلام، 1386) آنچه که از آیات و روایات بر می‌آید دین مبین اسلام برای پوشش و ویژگی‌های آن اهمیت ویژه‌ای قائل شده است و هم چنین در اسلام به داشتن لباس باطنی (لباس تقوا) اهمیت بیشتری داده شده است و آن بر لباس ظاهری مقدم دانسته شده است.

در دین اسلام پرداختن به این لباس ظاهری هم باید وسیله‌ای برای دستیابی به کمالات و زیبایی‌های باطنی (تقوا) باشد تا جایی که لباس ظاهری یک مسلمان نباید با معیارهای دستیابی به کمالات انسانی مخالفت داشته باشد.

قرآن، مبحث پوشش را در لابلای آیاتی که پیرامون آفرینش انسان اولیه «حضرت آدم» آورده است و آن را به عنوان نعمت الهی از طرف خدا معرفی می‌کند «یا بَنى آدَمَ قَدْ اَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارى سَوْآتِکُمْ وَ ریشاً وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ»؛ «اى فرزندان آدم! لباسى براى شما فرستادیم که اندام شما را مى‌پوشاند و مایه زینت شماست؛ امّا لباس تقوى بهتر است. اینها (همه) از آیات خداست، تا متذکّر نعمت‌هاى او شوند». (سوره اعراف آیه 26) جمله«یُوارى سَوْآتِکُمْ» که وصف برای «لباس» است دلالت دارد بر اینکه لباس پوشش واجب و لازمی است که کسی از آن بی‌نیاز نیست و آن پوشش عضوی است که برهنه بودنش زشت و مایه رسوایی آدمی است، به خلاف ریش که به معنای پوشش زاید بر مقدار حاجت و باعث زینت و جمال است. خدای تعالی در این جمله بر آدمیان منت می‌گذارد که پوشیدن لباس و آرایش خود هدایت شان کرده است و به طوری که بعضی گفته‌اند این آیه دلالت بر اباحه لباس زینت دارد .(علامه طباطبایی، المیزان، ص 86) و به خاطر همین اهمیت لباس است که شیطان با وسوسه‌هایش می‌خواهد آن را از تن ارزشمند انسان بکند و جدا کند و اگر در این زمینه موفق نشد تلاش می‌کند تا انسان از مسیر اصلی استفاده صحیح از لباس منحرف شود و راه افراط و تفریط را بپیماید. سفارش و تأکید قرآن و روایات به استفاده صحیح از این وسیله، به ما یادآوری می‌کند که شکر نعمت لباس به استفاده صحیح و مناسب از آن نعمت است تا زمینه رشد شخصیت فردی و اجتماعی انسان را فراهم کند و تأثیر پوشش صحیح را برآرامش و امنیت بیان نماید.

روایات به این نکته اشاره دارند که لباس، نماد و سمبل اعتقاد انسان است و زبان گویای اوست که از سردرون انسان، پرده برمی‌دارد و حتی نسبت به جنس و رنگ و شکل لباس حساسیت نشان می‌دهد و رهنمود ارایه می‌نماید تا ما به اهمیت لباس و پوشش برای انسان پی برده و بدانیم که انسان با پوشیدن لباس، نشانه‌ها و نمادهای فرهنگی و اعتقادی خود را به نمایش می‌گذارد. (ابراهیم کاملی، لباس از نگاه قرآن و عترت، 1386) از طرفی دین اسلام آرایش و زینت را در معنای خاص آن نیز مجاز و بلکه پسندیده و موجب ثواب می‌داند و آن را هماهنگی با نظام خلقتی می‌داند که خداوند در تمام ابعاد، آن را زینت داده است. در قرآن به برخی از این زینت‌ها، اشاره شده است: «وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرِین: و هر آینه در آسمان برجهایى آفریدیم و براى بینندگانشان بیاراستیم.» (حجر/16)«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِب؛ همانا ما آسمان دنیا را به زیور ستارگان آراستیم.»( صافات/6) زینت و اسباب آرایش انسان نیز آفریده شده و به همراه نعمت سلیقه در اختیار او قرار گرفته است. لذا اگر چه داشتن چهره‌ای زیبا و مطابق میل هر کسی از اختیار خودش خارج است، اما آرایش و زینت، نعمتی است که خداوند آن را در اختیار همگان قرار داده است.(انسی نوش آبادی، آرایش و آراستگی در قرآن، 1389)اما متاسفانه در عصر ما جنبه‌های فرعی و حتی نامطلوب و زننده لباس بقدری گسترش یافته که فلسفه لباس را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد. لباس عاملی برای انواع تجمل پرستی‌ها، توسعه فساد، تحریک شهوات، خودنمایی و تکبر و اسراف و تبذیر و امثال آن،….اصولا چنین بنظر می‌رسد که کمبودهای روانی عاملی برای به نمایش گذاردن اینگونه انواع لباس‌های عجیب و غریب است.(ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، آیه 26سوره اعراف)

 پانزدهم اردیبهشت، یادآور غروب شخصیتی که عمر خویش را وقف احیای کلام امیرمؤمنان، علی علیه السلام کرد؛ امامی که قرآن ناطق و اسلام مجسم بود، همو که کلام گهربارش در پس پرده جهل و نادانی بشر گرفتار آمده بود و دلیر مردی می طلبید تا غبار غربت از آن بزداید و آن بزرگ مرد کسی نبود جز مرحوم حجت الاسلام و المسلمین محمد دشتی. مؤسس بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه آیت الله دین پرور، هنر مهم مرحوم دشتی را عمومی کردن و در دسترس قرار گرفتن نهج‌البلاغه برای طلاب و دانشجویان دانسته است.

قسمتی از نامه 31 نهج البلاغه که از وصیت های آن امیرمومنان (ع) است به امام حسن مجتبی (ع) [یا محمد حنیفه]، ترجمه استاد مرحوم دشتی:

انسان و حوادث روزگار از پدری فانی، اعتراف دارنده به گذشت زمان، زندگی را پشت سر نهاده، که در سپری شدن دنیا چاره ای ندارد. مسکن گزیده در جایگاه گذشتگان، و کوچ کننده فردا، به فرزندی آزمند چیزی که به دست نمی آید، رونده راهی که به نیستی ختم می شود، در دنیا هدف بیماریها، در گرو روزگار، و در تیررس مصائب، گرفتار دنیا، سوداکننده دنیای فریبکار، وام دار نابودیها، اسیر مرگ، هم سوگند رنجها، همنشین اندوه ها، آماج بلاها، به خاک درافتاده خواهشها و جانشین گذشتگان است.
پس از ستایش پروردگار، همانا گذشت عمر، و چیرگی روزگار، و روی آوردن آخرت، مرا از یاد غیر خودم باز داشته و تمام توجه مرا به آخرت کشانده است، که به خویشتن فکر می کنم و از غیر خودم روی گردان شدم، که نظرم را از دیگران گرفت، و از پیروی خواهش ها بازگرداند، و حقیقت کار مرا نمایاند، و مرا به راهی کشاند که شوخی بردار نیست، و به حقیقتی رساند که دروغی در آن راه ندارد. و تو را دیدم که پاره تن من، بلکه همه جان منی، آنگونه که اگر آسیبی به تو رسد به من رسیده است، و اگر مرگ به سراغ تو آید، زندگی مرا گرفته است، پس کار تو را کار خود شمردم، و نامه ای برای تو نوشتم، تا تو را در سختی های زندگی رهنمون باشد، من زنده باشم یا نباشم.
مراحل خودسازی پسرم! همانا تو را به ترس از خدا سفارش می کنم که پیوسته در فرمان او باشی، و دلت را با یاد خدا زنده کنی، و به ریسمان او چنگ زنی، چه وسیله ای مطمئن تر از رابطه تو با خداست اگر سررشته آن را در دست گیری.
دلت را با اندرز نیکو زنده کن، هوای نفس را با بی اعتنایی به حرام بمیران، جان را با یقین نیرومند کن، و با نور حکمت روشنایی بخش، و با یاد مرگ آرام کن، به نابودی از او اعتراف گیر، و با بررسی تحولات ناگوار دنیا به او آگاهی بخش، و از دگرگونی روزگار، و زشتیهای گردش شب و روز او را بترسان، تاریخ گذشتگان را بر او بنما، و آنچه که بر سر پیشینیان آمده است به یادش آور، در دیار و آثار ویران رفتگان گردش کن، و بیاندیش که آنها چه کرده اند؟ از کجا کوچ کرده، و در کجا فرود آمدند؟ از جمع دوستان جداشده و به دیار غربت سفر کردند، گویا زمانی نمی گذرد که تو هم یکی از آنانی! پس جایگاه آینده را آباد کن، آخرت را به دنیا مفروش، و آنچه نمی دانی مگو، و آنچه بر تو لازم نیست بر زبان نیاور، و در جاده ای که از گمراهی آن می ترسی قدم مگذار. زیرا خودداری به هنگام سرگردانی و گمراهی، بهتر از سقوط در تباهی هاست.

به نیکی ها امر کن و خود نیکوکار باش، و با دست و زبان بدیها را انکار کن، و بکوش تا از بدکاران دور باشی، و در راه خدا آنگونه که شایسته است تلاش کن، و هرگز سرزنش ملامتگران تو را از تلاش در راه خدا باز ندارد، برای حق در مشکلات و سختی ها شنا کن، شناخت خود را در دین به کمال رسان، خود را برای استقامت برابر مشکلات عادت ده، که شکیبایی در راه حق عادتی پسندیده است، در تمام کارها خود را به خدا واگذار، که به پناهگاه مطمئن و نیرومندی رسیده ای، در دعا با اخلاص پروردگارت را بخوان، که بخشش و محروم کردن به دست اوست، و فراوان از خدا درخواست خیر و نیکی داشته باش. وصیت مرا به درستی دریاب، و به سادگی از آن نگذر، زیرا بهترین سخن آن است که سودمند باشد، بدان علمی که سودمند نباشد فایده ای نخواهد داشت، و دانشی که سزاوار یادگیری نیست سودی ندارد.

 

قبله، نماد توحيد و جهت و نشانه اسلام و اديان توحيدي است که اديان الهي را از ديگر آيينها جدا مي کند و به عبادتهاي آدمي رنگ خدايي مي دهد. خداوند براي هر امتي از امتهاي پيشين، قبله مخصوصي تعيين کرده است تا به هنگام نياز و نيايش، به سوي او متوجه شوند و از توجهات انحرافي در امان بمانند.

نخستين قبله
بيت المقدس، يکي از مقدسترين مکانهايي است که خاستگاه بسياري از پيامبران بزرگ الهي بوده است و در ادبيات اسلامي نيز جايگاه ويژه اي دارد. مسجدالاقصي را بايد يکي از مقدس ترين اماکن اسلامي براي مسلمانان جهان توصيف کرد. اين مسجد اولين قبله مسلمانان جايي که در دوران پيامبر گرامي اسلام حضرت محمد مصطفي(ص) ايشان به سوي اين مسجد به اذن خداوند نماز بپا مي داشتند و همچنين سومين حرم شريف پس از مسجد الحرام و مسجد النبي در مکه و مدينه است. مسجد الاقصي به گواه تاريخ نويسان دومين مسجد ساخته شده بر روي زمين پس از بيت الله الحرام محسوب مي شود. نقل است که حضرت آدم(ع) آنرا ساخته وزير بناي آنرا چهل سال پس از ساختن بيت الله الحرام بنا به دستور خداوند نهاده است. بنابراين صرف نظر از اعتقادات ديني ما مسلمانان، قدمت ساخت اين مسجد به بيش از يک هزار سال نيز سبب توجه جهاني به اين مسجد خواهد بود.
با توجه به موقعيت ممتاز و شرافت بيت المقدس، پيامبر گرامي اسلام(ص) پس از مبعوث شدن به نبوت، مدت سيزده ماه در شهر مقدس مکه به سوي آن نماز خواند. حضرت پس از مهاجرت از شهر مکه به مدينه و تشکيل حکومت اسلامي، به روش خود ادامه داد و تا مدتها نماز خود را به سوي قبله يهوديان (بيت المقدس) مي خواند. اين کار تا ميانه هاي ماه رجب سال دوم هجري ادامه داشت.

بهانه جويي يهوديان
پيامبر گرامي اسلام(ص) علاقه زيادي به خانه کعبه داشت. علت علاقه حضرت به کعبه را بايد در علاقه بسيار ايشان به حضرت ابراهيم(ع) و آثار او جست وجو کرد. افزون بر اين، کعبه قديمترين خانه توحيد بود. از سوي ديگر، حضرت مي دانست که بيت المقدس، قبله موقت مسلمانان است و آرزو داشت فرمان قبله بودن کعبه صادر و قبله نهايي تعيين شود. سرزنش ها و تحقيرهاي بيش از اندازه يهوديان مدينه نيز باعث شده بود تا اين انتظار به اوج خود برسد. اما از آنجا که حضرت تسليم دستور خداوند بود، اين تقاضا را بر زبان جاري نمي کرد. ايشان نيمه هاي شب از خانه بيرون مي آمد و به آسمان نگاه مي کرد و با نگاه هاي انتظار آميزش، نشان مي داد عشق و شوق فراواني در دل دارد.

پايان انتظار
پيامبر اعظم (ص) براي تغيير قبله مسلمانان لحظه شماري مي کرد و در انتظار نزول وحي خداوند بود. قرآن کريم لحظات انتظار را چنين بيان مي کند: «نگاه هاي معنادار تو را به آسمان مي بينم و تو را به سوي قبله اي که رضايتت را جلب کند برمي گردانيم». هفده ماه از ورود پيامبر به شهر مدينه گذشته بود که انتظار به پايان رسيد و دستور تغيير قبله صادر شد. اين دستور در روز پانزده رجب سال دوم هجري در حالي به پيامبر ابلاغ گرديد که حضرت، دو رکعت از نماز ظهر را در مسجد بني سالم به سوي بيت المقدس خوانده بود. در اين حال جبرئيل امين نازل شد و بازوان پيامبر را گرفت و حضرت را به سوي خانه کعبه برگرداند. زنان و مرداني هم که در مسجد به پيامبر اقتدا کرده بودند، از حضرت پيروي کردند و به طرف کعبه برگشتند و دو رکعت آخر را به سوي کعبه خواندند. از آن روز، کعبه به عنوان قبله مستقل مسلمانان اعلام گرديد. اين مسجد هم اکنون نيز در شهر مدينه باقي است و به مسجد ذوقبلتين (دو قبله اي) معروف است.

کعبه
خانه کعبه، شريف ترين مکان در روي زمين است که از سوي خداوند به عنوان پناهگاه و کانون امن اعلام و مقررات شديدي براي پرهيز از هر گونه درگيري و جنگ و خون ريزي در اين سرزمين مقدس وضع شده است؛ به گونه اي که نه تنها انسان ها از هر قشر و گروهي، بلکه حيوانات و پرندگان نيز در امنيت کامل به سر مي برند و هيچ کسي حق آزار آنها را ندارد.
از آيات قرآن کريم و روايات اهل بيت پيامبر و تاريخ اسلام استفاده مي شود که خانه کعبه، پيش از حضرت ابراهيم و حتي در زمان حضرت آدم بر پا بود. قرآن کريم مي فرمايد: «نخستين خانه اي که براي پرستش خداوند براي مردم ساخته شد، در سرزمين مکه بود». بر همين اساس، خانه کعبه کهن ترين مرکز توحيد و پرستش ذات خداوند و براي همه مردم شبه جزيره عربستان ارزشمند و قابل احترام بود.

به سوي مسجدالحرام
يکي از برکات تغيير قبله مسلمانان به طرف خانه کعبه، کوتاه شدن زبان مخالفان اسلام بود. يهوديان، مسلمانان را سرزنش مي کردند و مي گفتند: «ما در تورات خوانده بوديم که يکي از نشانه هاي پيامبر آخرالزمان، نماز خواندن به دو قبله است، در حالي که ما اين نشانه را در ايشان نمي بينيم.» با اين بيان، مسلمانان نيز به شک مي افتادند و پايه هاي حکومت اسلامي سست مي شد. از سوي ديگر، مشرکان نيز پيامبر اعظم(ص) را به فراموش کردن نخستين خانه توحيدي متهم مي کردند. تغيير قبله، زبان هر دو گروه مخالف اسلام را بست. قرآن کريم با اشاره به اين مطلب مهم مي فرمايد: اي پيامبر! از هر کجا خارج شدي، روي خود را به طرف مسجدالحرام کن تا مردم بهانه اي بر ضد شما نداشته باشند»

 

یکى از موضوعات مورد پرسش تعیین محل دقیق قبر مطهر حضرت زینب کبرى (س) است. این سؤال به خاطر انتساب مکان‏هاى مختلفى به آن بانوى بزرگوار در کشورهاى مختلف است.

از قدیم الایام سه مکان به عنوان قبر مطهر این بانوى بزرگوار مطرح است و هر کدام نیز طرفدارانى دارد.

1- قبرى که در شهرک زینبیه امروز در نزدیکى دمشق، پایتخت فعلى کشور سوریه وجود دارد. علماى قدیم از این مکان (شهرک زینبیه) به «غوطه‏» یا «راویه‏» تعبیر آورده‏ اند. زائران ایرانى که جهت زیارت به سوریه مى‏ روند، این مکان را زیارت مى‏ کنند.

2- محلى که در شهر قاهره پایتخت مصر به نام «زینبیه‏» مشهور است.

3- شهر مدینه نیز به عنوان محل دفن حضرت زینب (س) معرفى شده است، گرچه در مدینة النبى محلى به این نام مثل دمشق و قاهره وجود ندارد.

مرحوم حاج شیخ عباس قمى به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نورى [1]، و دیگران احتمال شام را تقویت کرده ‏اند. محقق اخیر با روشى عالمانه احتمال مصر را رد کرده و با قرائن و شواهدى اثبات کرده است که حضرت زینب کبرى (س) در شام دفن شده است.

براى هر یک از این سه احتمال دلائلى ذکر شده است که به بیان هر یک و نقد آن‏ خواهیم پرداخت.

الف: احتمال مصر

براى این احتمال دلایلی بیان شده است که مهم‌ترین آنها دلیل روایی است: نسابه عبیدلى در کتاب «اخبار الزینبات‏» روایت نقل کرده است که بر اساس مضمون آن‏ها باید حضرت زینب (س) در مصر دفن شده باشد.

نقد و بررسی:

اما این روایات از نظر سند و محتوا قابل اعتماد نیست. محمد حسنین سابقى نویسنده کتاب مرقد العقیله زینب (س) اشکالاتى را بر این احادیث وارد کرده و می‌گوید اکثر راویانى که عبیدلى این روایات را از آنان نقل کرده است، مجهول هستند و پس از بررسى و تتبع فراوان در کتب رجال و تراجم و نسب هیچ اثرى از آنان به دست نیامد. مفاد این روایات نیز خالى از تناقض و اشکال تاریخى نیست.

زینب مدفون در مصر کیست؟

اکنون این پرسش پیش مى‏ آید که اگر حضرت زینب (س) دختر على (ع) در مصر دفن نشده است پس قبرى که در محله «قناطر السباع‏» قاهره است متعلق به کیست؟ در پاسخ به این پرسش باید یادآورى کنیم که از بررسى و تتبع در تاریخ روشن مى‏ گردد که زینبى که در مصر (قاهره) دفن شده است، زینب بنت ‏یحیى المتوج بن الحسن الانور بن زید بن حسن بن على بن ابى طالب است. ولى از آنجا که ذهن انسان با شنیدن نام مشترک بین چند نفر، متوجه مشهورترین آنها مى‏ گردد، بسیارى از مردم تصور کرده ‏اند که این همان زینب مشهور یعنى زینب دختر على بن ابى‏طالب (ع) است [2]، در حالى که این تصور کاملا بى ‏اساس است. البته نسبت دادن افراد به جد بزرگ آنان معمول است، چنانکه امامان ما را پسر پیغمبر مى‏ خوانند. بنابراین اگر زینب بنت‏ یحیى را زینب بنت على (ع) بخوانند، هیچ اشکالى نخواهد داشت.

گرچه دفن حضرت زینب (س) در مدینه (بقیع) یک امر ممکن و کاملا طبیعى است؛ زیرا قبر برادرش امام حسن (ع) و بسیارى از بزرگان بنى هاشم در این قبرستان قرار دارد که خصوصیات و تفصیل آن‏ها در کتب مربوط بیان شده است، اما باید توجه داشت که اگر او در این قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصیت و عظمت مقامش مشخص مي‏ شد.

ب: احتمال مدینه

علامه فقید سید محسن امین معتقد است که حضرت زینب (س) در مدینه دفن شده است و براى این مطلب دلیل مى ‏آورد که: بازگشت ‏حضرت زینب (س) پس از فاجعه کربلا به مدینه، قطعى و مسلم است اما خروج مجدد او از این شهر ثابت نشده است، بنابراین باید گفت: در مدینه وفات یافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاریخ وفات و محل دفنش دقیقا روشن نباشد. این دلیل در واقع نوعى استصحاب است که مرحوم امین به آن استناد کرده است.

نقد و بررسی

گرچه دفن حضرت زینب (س) در مدینه (بقیع) یک امر ممکن و کاملا طبیعى است زیرا قبر برادرش امام حسن (ع) و بسیارى از بزرگان بنى‌هاشم در این قبرستان قرار دارد که خصوصیات و تفصیل آن‏ها در کتب مربوط بیان شده است، اما باید توجه داشت که اگر او در این قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصیت و عظمت مقامش مشخص مى ‏شد. در حالى که در هیچ یک از کتب مربوط به تاریخ مدینه و مزارات این شهر نامى از محل قبر او به میان نیامده است، با این که نام زنانى همچون «ام البنین‏» که در بقیع دفن شده ‏اند در کتاب‏هایى مانند وفاء الوفاء منعکس شده است.

مسعودى در شرح حال امام حسن مجتبى (ع) مى‏ نویسد: «حسن بن على در کنار قبر مادرش فاطمه (س) به خاک سپرده شد و در این قبرستان تا این ‏زمان سنگى است که روى آن چنین نوشته شده است:«الحمدلله مبید الامم و محیى الرمم هذا فاطمة بنت رسول ‏الله صلى الله علیه و آله سیدة نساء العالمین و الحسن بن على بن ابى‏ طالب و على بن الحسین بن على و محمد بن على و جعفر بن محمد رضوان الله علیهم اجمعین.» [3]

و این نشان مى‏ دهد که قبر آن بزرگواران در قرن چهارم یعنى تا زمان مسعودى مشخص بوده است، و اگر قبر حضرت زینب (س) در این قبرستان قرار داشت، نام او هم حداقل تا زمان مسعودى روى قبر نوشته مى‏شد. چنانکه قبر همسرش عبدالله بن جعفر در همان قبرستان مشخص است، بنابراین چگونه ممکن است قبر حضرت زینب در بقیع باشد، اما هیچ نشانى از آن نباشد، و در هیچ تاریخى یاد نشده باشد؟از طرف دیگر موضوعات تاریخى جاى اعمال استصحاب نیست که بگوییم: بازگشت‏ حضرت زینب (س) به مدینه قطعى است، اما خروج او از این شهر ثابت نشده است، پس در همان شهر و همانجا به خاک سپرده شده است.[4]

ج: احتمال شام

طرفداران این نظریه مى‏ گویند: در مدینه قحطى و دست تنگى شدیدى به وجود آمد. عبدالله جعفر تصمیم گرفت ‏با همسر خود؛ حضرت زینب (س) به شام که مقدارى زمین زراعتى داشت‏ سفر کند. پس از مسافرت به شام حضرت زینب (س) در همانجا درگذشت.[5]

نقد و بررسی

1- اینکه گفته شده است که عبدالله بن جعفر در حومه دمشق مزرعه و قریه داشته و همراه همسرش جهت ‏سرکشى یا بهره‌بردارى از آن‏ها رفته بوده و در این سفر حضرت زینب (س) درگذشته است مطلب بى ‏اساسى است. در هیچ یک از کتب تاریخى از چنین مزرعه‏ اى اسمى به میان نیامده و اصولا چون عبدالله فرد بخشنده‏ اى بوده هرگز مال و ثروت در دست او دوام نمى‏ آورده است، بنابراین چگونه ممکن است داراى چنین مزرعه و قریه ‏اى بوده باشد؟

2- اگر فرضا عبدالله بن جعفر چنین مزرعه ‏اى داشته، ممکن بود شخصا براى رسیدگى به وضع آن به شام برود و دیگر نیازى به بردن همسر و دیگر اعضاى خانواده خود که مستلزم هزینه زیادى بود، نداشت.

3- مدینه از شهرهاى مهمى است که مثل بسیارى از شهرهاى مهم دنیا براى آن تاریخ‏هاى متعددى نوشته ‏اند. بعضى از این کتاب‏ها به حوادث مهمى که در مدینه اتفاق افتاده مثل زلزله، آتش گرفتن حرم پیامبر اکرم (ص)، وزیدن باد سرخ و… پرداخته‏ اند. اگر چنان قحطى و گرسنگى در آن سال در مدینه اتفاق افتاده بود، قطعا در این کتاب‏هاى تاریخى درباره آن بحث مى‏ شد، در حالى که چنین چیزى مطرح نشده است.

نتیجه بحث

پس از بررسى سه احتمال در مورد محل دفن حضرت زینب کبرى (س) مى‏ توان چنین نتیجه گرفت که:

احتمال مصر اشکالات فراوان دارد، احتمال مدینه بدون دلیل است، و احتمال شام به نظر استوارتر مى‏ آید گرچه دو اشکال باقى مى ‏ماند:یکى اینکه به چه دلیل عبدالله جعفر حضرت زینب (س) را به شام برده است ‏با اینکه حضرت زینب (س) دل خوشى از شام نداشت، و اشکال دیگر اینکه بسیارى از مورخین نوشته ‏اند: آنکه در شام دفن است «ام‌کلثوم‏» فرزند على (ع) است. [6]

اشکال دوم را بدین صورت مى ‏توان حل کرد که منظور از «ام کلثوم‏» همان زینب کبرى (س) است ولى مشکل اینجاست که کسانى مثل ابن جبیر از این ام کلثوم به «زینب صغرى‏» و نه «زینب کبرى‏» تعبیر آورده‏ اند و در سنگ نوشته ‏اى که از خاک مقبره در شام استخراج شده است، چنین نگاشته شده است که: «هذا قبر زینب الصغرى المکناة بام کلثوم ابنت على بن ابوطالب امها فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنت‏سید المرسلین محمد خاتم النبیین صلى الله علیه و سلم.» [7]

گرچه نتوان به یقین مشخص کرد که قبر حضرت زینب (س) در کجا واقع است ولى مى‏ توان گفت: زیارتگاه‏ ها و اماکنى که به این دودمان منسوبند همه از مصادیق آیه شریفه «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَیُذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ»[8] مى‏ باشند. این خانه‏ ها و زیارتگاه‏ ها ولو منسوب به آن‏ها باشد – جاى ذکر و توجه به خدا و انسان‏ سازى و پیوند با شهیدان و اهل بیت است. محل دفن اهل بیت هر کجا که باشد یاد و خاطره شان زنده است و در سینه‏ هاى مردم عاشق جاى دارند. چه زیبا سروده ‏اند که:

بعد از وفات، تـربـت مـا در زمیـن مجـوى در سینه‏ هاى مردم عارف مزار ماست

پی‌نوشت‌ها:

1- هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمى.

2- اعیان الشیعه.

3- التنبیه و الاشراف، چاپ مصر.

4- مرقد العقیله زینب، محمد حسنین السابقى.

5- خیرات حسان، محمد حسن خان، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمى؛ نزهة اهل الحرمین، سید حسن صدر.

6- رحلة ابن جبیر، داربیروت، معجم البلدان یاقوت حموى؛ سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلى موحد.

7- سفرنامه حج، میرزا على‏ خان امین الدوله صدراعظم، مقدمه کتاب.

8- نور، آیه 36.